7-лекция transpiratsiya Suwdıń puwlanıwı

Awızshalarda transpiratsiyanıń tártipke salınıwı. Awızshanıń ashılıwı bir-birine tásir etiwshi mexanizmler arqalı tártipke salınadı. Awızsha jarıǵınıń keńliginiń ózgeriwine tásir etiwshi kúsh onı qorshap turǵan lobiya tárizli jup kletkalardıń turgorınıń ózgeriwi bolıp sanaladı. Jup kletka osmotikalıq túrde suwdı sińiredi, juqa elastik kletka diywalı jarıqtan qashıp keriledi. Kletka diywalınıń qalıń hám elastikligi az, jarıqtı orap turatuǵın bólegi az keriledi hám lobiya tárizli jup kletkalar yarım dóńgelek formaǵa aylanadı, sonıń nátiyjesinde awızsha ashıladı. Sırtqı hám ishki faktorlar awızsha apparatına tikkeley hám janapay tásir etedi. Sırtqı ortalıqtan kóbinshe awızshanıń háreketine hawanıń ıǵallıǵı, jaqtılıq, temperatura hám suw menen támiynleniw tásir etse, ishki ortalıqtan kletka aralıǵında CO₂ niń partsial` basımı, ósimliktiń gidratatsiya jaǵdayı, ion balansı hám fitogormonlardan- tsitokinin awızshanıń ashılıwına, al abstsioz kislotası jabılıwına tásir etedi. Awızshanıń jaǵdayına japıraqtıń jası hám ósimliktiń rawajlanıw fazası hám endogenli sutkalıq ritmlerde tásir qıladı.
Awızshanıń háreketine kletkanıń suw menen támiynleniw dárejesi kúshli tásir kórsetedi. Awızshanıń gidroaktiv hám gidropassiv reaktsiyası ajıralǵan. Aktiv qozǵalıs lobiya tárizli jumılatuǵın kletkalardıń ózgerisinen kóriwge boladı.
Passiv jabılıw awızshanı orap turıwshı bekitiwshi(jabıwshı) kletkalardıń ózgerisinen kelip shıǵadı. Gidropassiv jabılıw tolıq turgor jaǵdayında qońsı kletkalardıń basımına baylanıslı payda boladı. Awızshalardıń gidropassiv ashılıwı bul basımnıń (hálsiz suw jetispewshiligi jaǵdayında) azayıwınan boladı.
Awızshalardıń gidroaktiv jabılıwı, transpiratsiyanıń tamırdıń suwdı sorıwınan artıp ketiwi hám parlanıwshı kletkalarda turgordıń tómenlep kritikalıq jaǵdayǵa túsiwinen boladı. Bul kritikalıq shama hár túrli ósimliklerde hár túrli boladı. Ol japıraqtıń jasına hám sırtqı ortalıqqa beyimlesiw dárejesine de baylanıslı. Awızshanıń jabılıwına fitogormon ABK tásir etedi. Abstsioz kislotası H⁺ nasosınıń iskerligin páseytedi. Soǵan baylanıslı lobiya tárizli jup kletkalardıń turgorı tómenlep ustitsa jabıladı. ABK nıń sintezin kúsheytiw ushın japıraqta suwdıń potentsialı 0,2 MP ǵa membranalıq potentsial tómenelewi kerek. Bul waqıtları awızsha jabıladı, biraq japıraq solımaydı. ABK nı japıraqtıń sabaǵına jibergende 3-9 minuttan keyin awızshalar jabıladı. Epidermistiń basqa kletkalarınan awızshalardıń kletkalarınıń ayırmashılıǵı, olarda xloroplastlar boladı. Jaqtıda hám suw jetkilikli bolǵanda awızsha keń ashıladı. Jaqtılıq intensivligi kúshli bolsa hám tásir etiwshi faktor- kók nur kóp bolsa awızshalardıń fotoaktiv ashılıwı payda boldı. Lobiya tárizli kletkalar fotosintezge qatnasıp, uglevodlardı sintezlew kúsheyse kletkalarda sorıw kúshi artadı hám suwdı jutıw kóbeyedi, awızshalar ashıladı. Azanda awızshalardıń ashılıwın jaqtı tártipke saladı. Suwdıń jetispewshiligi kúsheygen waqta tústen keyin awızshalar jabıladı.
Awızshalardıń jaǵdayına CO₂ tásir etedi. Eger karbonat angridiniń (CO₂) kontsentratsiyası awızshanıń astında 0,03 % ten páseyse lobiya tárizli kletkalarda turgor kúsheyip awızsha ashıladı. Sonıń menen birge kúnniń shıǵıwı da awızshanıń jaǵdayına tásir etedi. Fotosintezdiń kúsheyiwi CO₂ kontsentratsiyasınıń kletka aralıq boslıqta páseyiwine alıp keledi. Hawada CO₂ kontsentratsiyasın arttırıp awızshanıń jabılıwına erisiwge boladı.
Awızshalardıń ashılıwına CO₂ kontsentratsiya muǵdarınıń sheshiwshi tásirin sukkulentlerde kóriwge boladı. Olarda organikalıq kislotalardıń almasıwı arnawlı sutkalıq ritmi arqalı boladı. Bul ósimliklerde túnde awızsha ashıq boladı, sebebi bularda túnde malattıń intensiv payda bolıwı CO₂ kontsentratsiyasın azaytadı. Kúndiz malattıń dekarboksilleniwinen kletka aralıq boslıqlarda CO₂ kóbeyedi hám awızsha jabıladı. Solay etip ustitsanıń ashılıp jabılıwına tikkeley hám janapay baylanıslar tásir etedi. Birewi, fotosintez nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın CO₂ niń jetispewshiligin boldırmaydı. Kletka aralıq boslıqta fotosintezge jetispeytuǵın dárejede CO₂ kontsentratsiyası azayadı. Bul CO₂ ni sırttan qabıllawı ushın awızshanıń ashılıw kerekligine signal boladı hám awızsha ashıladı. Ekinshi baylanıs japıraqlarda awızsha átirapındaǵı toqımalarda suwdıń muǵdarı azaysa awızsha jabıladı. Degen menen, CO₂ hám H₂O qaytımlı baylanısları japıraqtaǵı gaz aylanıstı optimallastırmaydı. Optimal dárejege tik túsken nur ıǵallılıq hám samal, fotosintezdiń unamlı qaytımlı baylanısları, mezofill kletkaları hám epiderma kletkalarınıń suw rejimi tásirinde jetedi. Unamsız keri baylanıstıń funktsiyalanıw mexanizmi ABK sintezi esaplanadı. Mezofill kletkalarında fotosintezdiń kóp produktaları awızsha háreketleriniń unamlı keri baylanıs mexanizmlerin baqlap turadı.