7-лекция transpiratsiya Suwdıń puwlanıwı

Suwdıń tútikshe sistemaları arqalı háreketi. Suwdıń joqarıǵa kóterilwi ksilema arqalı boladı. Ksilema barlıq organ hám toqımalardı suw menen támiynleytuǵın bólistiriwshi sistema wazıypasın atqaradı. Tamır hám paqalda payda bolıp atırǵan prokambiy kletkalarda tsitoplazma boladı. Olar ksilemanıń dáslepki elementleri. Jetilgen, diywalı aǵashlanǵan kletkalardan payda bolǵan tútikshe hám traxeidlerde tsitoplazma bolmaydı hám olar suw ótkiziwshi funktsiyanı atqaradı. Ksilemadan basqa suw hár bir tiri kletkalardıń diywalları arqalı tamırdan japıraqlarǵa shekem transpiratsiya nátiyjesinde payda bolatuǵın suw potentsialınıń gradienti arqalı kóteriledi. Ol ulıwma suw aǵısınıń 1-10% quraydı.
Tirkesiw(ilinisiw) teoriyası. Ksilemanıń ótkiziwshi elementlerinde suwdı joqarıǵa kóteriwshi kúsh suw potentsialı gradienti esaplanadı. Onıń tásirinde topıraqtan alınǵan suw ósimlik denesi arqalı atmosferaǵa shıǵadı. Ol eki tiykarǵı komponent penen qollap turıladı:
1). Tamır kletkalarınıń osmotikalıq potentsialı gradienti. Osmotikalıq potentsial tiri kletkalardıń aktiv ion transport arqalı dúziledi;
2). Transpiratsiya.
Birinshi gradientti qollaw ushın metabolik energiya, al transpiratsiya ushın quyash energiyası jumsaladı. Osmotikalıq potentsial gradienti tamır arqalı suwdıń jutılıwın támiynleydi. Transpiratsiya suwdı joqarıǵa qozǵawshı kúsh sıpatında xızmet etedi.
XIX-ásirdiń aqırında payda bolǵan tirkesiw teoriyasına (kogeziyalıq teoriya) muwapıq, ksilemanıń kapillyar tútikshelerinde suw joqarıǵa kóteriledi. Tútiksheler hawa kóbikleri menen tıǵılıp qalǵanda, basqa tútikshelerde suwdı joqarıǵa kóteriw ushın baylanıs boladı. Usınday bolǵannıń ózinde de payda bolǵan basım suwdı 120-130 m biyiklikke kóteriw imkaniyatın beredi.
Ksilema hám floema arasındaǵı suw aylanısı. Ksilemadaǵı suwdıń joqarıǵa qaray aǵıwı nátiyjesinde ósimliktiń jer ústindegi bóleklerine suw hám mineral duzlar jetkeriledi. Transpiratsiya protsessinde kóp muǵdardaǵı suw atmosferaǵa puwlanıp ketedi, al az muǵdardaǵı suw (0,2%);organikalıq zatlardı sintezlew ushın metabolitik protsesslerge, kletkanıń turgor jaǵdayın saqlap qalıw ushın, floema boyınsha organikalıq zatlardıń japıraqtan tamırǵa shekem tasılıwına jumsaladı. Tómenge qaray badarlanǵan eritpelerdiń (floemanıń) aǵısı japıraqlardıń mezofil kletkalarında qáliplesedi. Japıraqlardaǵı kletkalardan hám ksilema tútikshelerinen suw osmotikalıq gradient arqalı floemaǵa túsedi. Keyinshelik fotosintez protsessi tásirinde payda bolǵan qant hám organikalıq birikpeler toplanadı.
Tómenge qaray baǵdarlanǵan floemalıq aǵıs organikalıq zatlardı metabolizm protsessinde jumsalatuǵın tamır toqımalarına jetkeredi. Tamırda ótkiziwshi baylamlardıń floema elementleri japıraqta jaylasqanǵa uqsap, ksilema elementleriniń qasında jaylasadı, suw qaytadan osmotikalıq gradient boyınsha ksilemaǵa túsedi hám joqarıǵa kóteriledi.
Solay etip, japıraq hám tamırlardıń ótkiziwshi sistemasında suw aylanısta boladı.