7-мavzu: Nafas fiziologiyasi. Gaz almashinuvi va uni boshqarishi. Reja

Sun’iy nafas. Nafas markazi shikastlanganida ishlamay qo‘yib, mustaqil nafas olish to‘xtaydi, shunda gaz almashinuvini bir qadar ta’minlovchi sun’iy nafas oldirish chorasi ko‘riladi. Sun’iy nafas oldirish usullarining uch turi bor: 1) nafas yo‘llari orqali o‘pkaga havoni ritmik ravishda kiritish; 2) ko‘krak qafasini tabiiy nafas harakatlaridagi kabi sun’iy ritmik kengaytirish va qisish; 3) nafas muskullarini elektr toki bilan ritmik stimullash.
Birinchi usul ko‘proq tarqalgan bo‘lib unda qo‘l yoki motor bilan harakatga keltiriladigan maxsus mesh yoki nasos yordamida o‘pkaga havo kiritiladi. Nafas chiqarish (ekspiratsiya) odatda passiv ravishda ro‘y beradi. O‘pkaga havoni aktiv kiritish bilan birga o‘pkadan havo so‘rib oluvchi apparatlar ham yaratilgan. Maxsus apparatlar bo‘lmaganda tez yordam berish uchun eng oddiy usul — og‘izdan og‘izga nafas oldirish usulini tatbiq etish mumkin. Bunda birinchi yordam ko‘rsatuvchi kishi nafasidan chiqayotgan havoni zararlangan kishining og‘ziga zo‘r berib puflaydi va uning o‘pkasini shishiradi. Nafasdan chiqadigan havodagi kislorod miqdori (16—17%) normal gaz almashinuvi uchun butunlay etarli, nafasdan chiqadigan havodagi karbonat angidridning yuqori protsenti (3—4%) esa shikastlangan kishining nafas markazini stimullashga imkon beradi.
Sun’iy nafas oldirishning ikkinchi usuli — ko‘krak qafasini ritmik kengaytirish va qisishning turli modifikatsiyalari qo‘llanadi. Ularning eng oddiysi — ko‘krak qafasini tabiiy nafas olish ritmida qo‘l bilan qattiqroq qisishdir. Bosish to‘xtatilishi bilan ko‘krak qafasi har gal passiv ravishda kengayadi va o‘pkaga havo kiradi. Uzoq vaqt sun’iy nafas oldirish uchun «temir o‘pka» degan maxsus apparat ishlatiladi. U sarkofag tipidagi metall kameradan iborat bo‘lib, ichiga shikastlangan kishi joylashtiriladi. Kameraning oldingi devorida bosh bilan bo‘yin uchun teshik va maxsus yoqa bor. Odam kameraga joylashtirilganda maxsus yoqa kameraning germetikligini ta’minlaydi. Ayni vaqtda bosh kameradan tashqarida bo‘lib, odamning nafas yo‘llari atmosfera havosiga tutashadi. Donders tajribasida shisha idishdagi bosim o‘zgartirilgani kabi, maxsus kompressor kamerada yuqori va past bosimni hosil qilib turadi. Kameradagi bosim pasayganda atmosfera havosi nafas yo‘llari orqali o‘pkaga kiradi va ko‘krak qafasini kengaytiradi. Kameradagi bosim ortganda esa ko‘krak qafasi qisilib, o‘pkadan havo chiqadi. Sun’iy nafas oldirishning bu usulini uzoq vaqt (ba’zan bir necha oy) tatbiq etish mumkin. Sun’iy nafas oldirishning uchinchi usuli eksperimentda tekshirib ko‘rilmoqda. Bu usul hayvonlarda muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda, biroq klinik praktikada hali keng joriy etilgani yo‘q.
So‘nggi vaqtda sun’iy nafas oldirish uchun qo‘llaniladigan apparatlar bu apparatlarning ishini qondagi kislorod miqdoriga qarab avtomatik ravishda boshqarib turuvchi maxsus qurilmalarga ulab qo‘yiladi. Gemoglobinning kislorod bilan to‘yinishi kamayganda sun’iy nafas olish tezlashadi va o‘pka ventilyasiyasi kuchayadi.