7-mavzu: Orientirlash Reja: Topografik kartani orientirlash

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.1-rasm 

---

2. Kartada chiziqning haqiqiy azimut va direksion burchagini aniqlash 
Joydagi chizqning haqiqiy azimut va direksion burchagini kartada o‘lchash yo‘li bilan 
aniqlash mumkin. Masalan, shakldagi MN chiziqning haqiqiy azimutini aniqlash kerak bo‘lsin. 
Buning uchun M nuqtaga 69°18' li minut chizig‘ining uchi r nuqta 
0 bilan birlashtirilsa, haqiqiy 
meridian yo‘nalishi chiqadi. Qeyin M nuqtadan RQ ga parallel o‘tkazilsa, M nuqta meridiani 
yasaladi; transportir yordamida ShMN burchak qiymati aniqlansa, MN chiziqning haqiqiy 
azimuti AMN bo‘ladi. 
Chiziqning direksion burchagini aniqlash uchun yuqoridagi kabi ishlanadi, lekin chiziq 
uchi (M) dan kilometrlar to‘ri chizig‘iga parallel chiqariladi va transportir bilan M nuqtadagi 
burchak o‘lchanadi. 
3.Joyda chiziqlar yo‘nalishini aniqlash 
Berilgan chiziq yo‘nalishini Yerning to‘rt tomoniga nisbatan qanday ketishini biror bosh 
yo‘nalishga nisbatan aniklash chiziqni orienpshrlash deyiladi. Ma’lumki, Yer yuzasidagi har 
qanday nuqtadan yolg‘iz bir meridian o‘tadi va uning yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Shunga ko‘ra, 
nuqtadan o‘tgan chiziqning yo‘nalishi shu nuqta meridianining yo‘nalishiga nisbatan berilgan 
chiziq hosil qilgan burchak orqali aniqlanadi. Bu burchaklar azimut, rumb va direksion 
burchaklarga bo‘linadi. 
Azimutlar. 
Joyda 
berilgan 
chiziq 
uchidan o‘tgan meridianning shimol yo‘nalishidan soat strelkasining yurishi bo‘yicha chiziq 
gorizontal qo‘yilishining yo‘nalishigacha bo‘lgan burchak azimut deyiladi va A bilan belgilanadi. 
Masalan, AVSD poligonda AV chiziqning azimuti A
1
ga teng bo‘lib, A
AV 
= A
1
shaklida yoziladi. 
Xuddi shunga o‘xshash, VS chiziq azimuti A
VS
= A
2
va A
SD
= A
3
, A
DA
=A
4
. Azimut qiymati 0° dan 
360° gacha bo‘la oladi, ya’ni 
.
360
0




A
Azimut qiymati berilsa, shu azimutga tegishli 
chiziqni yasash mumkin. Masalan, MN chiziqning azimuti A
MN
= 120°00' bo‘lsa, chiziqni yasash 
uchun M nuqtani belgilab, undan meridian ShJ o‘tkaziladi; keyin transportir yordamida M 
nuqtada shimoldan hisoblab 120° burchak yasaladi. 
To‘g‘ri va teskari azimut. Geodeziyada chiziq nomini ikki harf bilan belgilashda 
harflarning oldin–keyinligiga qarab, chiziq yo‘nadishi o‘zgaradi va, shunga yarasha, chiziq 
azimutining qiymati ham to‘rlicha bo‘ladi. Masalan, 7.3–rasmda. AV chiziqni to‘g‘ri desakVA 
chiziq teskari bo‘ladi; 
7.2-rasm 
7.4-rasm 

---

bu chiziqlarning azimutlari ham to‘g‘ri va teskari deyiladi. AV chiziqning A nuqtasidan Sh
A
J
A
meridianini, V nuqtasidan Sh
V
J
V
meridianini o‘tkazsaqazimut ta’rifi bo‘yicha AV chiziqning 
azimuti A
AV
=A to‘g‘ri azimut, VA chiziqning azimuti A
VA
=A' teskari azimut bo‘ladi. To‘g‘ri va 
teskari azimutlar orasidagi munosabatni quyidagicha chiqarish mumkin. V nuqtadan A nuqta 
meridiani 
Sh
A
J
A
ga 
parallel 
Sh
A1
J
A1
chiziq 
utkazib, 
burchaklarni 
shakldagicha 
belgilasaqquyydagini yozamiz: 




0
180
`
A
A
(IX. 1) 
bu yerda 


ikki meridian orasidagi burchak bo‘lib, meridianlarning yaqin-lashish burchagi 
deyiladi. Shunday qilib, teskari azimut to‘g‘ri azimut bilan 180° va meridianlar yaqinlashish 
burchagi yig‘indisiga teng. A nuqta-ga nisbatan V nuqta o‘ngda (misoldagi qabi) bo‘lsa, 


musbat, chapda (g‘arbda) bo‘lsa, 


manfiy bo‘ladi, shunga ko‘ra formula o‘zgarmaydi, 


o‘z ishorasi bilan olinadi. 
Rumblar. Chiziq yo‘nalishini o‘tkir burchak bilan ham aniqlash mumkin. Chiziqning gorizontal 
qo‘yilishi bilan chiziq uchidan o‘tgan meridian orasidagi o‘tkir burchak rumb burchagi deyiladi 
va r harfi bilan belgilanadi. Rumb burchagining yolg‘iz gradus qiymati chiziq yo‘nali-shini 
belgilash uchun kifoya qilmaydi va rumb burchagi bo‘yicha chiziqni yasab ham bo‘lmaydi. 
Chiziq rumbning gradus qiymati bilan birga, chiziqning yerning to‘rt tomoniga nisbatan qanday 
yo‘nalganligini choraklar bilan ko‘rsatish kerak. Masalan, O nuqtadan, o‘tgan meridian va unga 
perpendikulyar chiziq bilan tekislik to‘rt chorakka bo‘lingan; choraklar shi-moldan soat 
strelkasining aylanishi bo‘yicha I, II, III va IV bilan nomer-langan. Shunda I chorak shimol bilan 
sharq orasida bo‘lganidan, shu chorakda yotuvchi chizkhlar rumbining nomi shimoli–sharq 
(ShSh
Q
), II chorakda–janubi sharq (JSh
Q
), III chorakda–janubi g‘arb (JG‘) va IV chorakda–
shimoli g‘arb (ShG‘) deb ataladi va qavslar ichidagi qabi belgilanadi. 
Chiziqning rumb qiymatlarini yozishda avval chorak nomi yozilib, uning ketidan ikki 
nuqta qo‘yiladida, rumb burchagining soniy qiymati yoziladi. 0 nuqtadan choraklar bo‘yicha 
chiqqan nurlarning azi- 

---

31-расм 
mutlari, rumblari va chorakdagi rumb nomlari 
ko‘rsatilgan. OA chiziq I chorakda bo‘lganidan 
uning rumbi ShSh
Q 
; r
1
tarzida, 0B chiziq II 
chorakda, rumbi JShq: r
2
, OS chiziq III chorakda, 
rumbi JG‘: r
3
va OD chiziq IV chorak-da, rumbi 
ShG‘: r
4
tarzida yoziladi.
Agar chiziq rumbining nomi va gradus 
qiymati berilsa, chiziq quyi-dagicha yasaladi.
Masalan, r
MN
=JG‘:35°40' bo‘lgan chiziqni 
yasab ko‘raylik. Buning uchun ixtiyoriy m nuqta 
olinib, undan meridian o‘tkaziladi, keyyn 
meridian janubiy qismining g‘arb tomonida
(7.5–rasm) transportir yordami bilan 35°40' li 
burchak yasaladi. 
7.6–rasmda poligon tomonlarining azimut va rumblari ko‘rsatil-gan. AV tomon rumbi r 
AB
=ShSh
Q
: r
1
; r 
VS
= JSh
Q
: r
2
va hokazo. 
To‘g‘ri va teskari rumb. Chiziq rumblari ham to‘g‘ri va teekari bo‘la-di. 7.5–rasmdagi 
AV chiziqning to‘g‘-ri rumbi r
AV
= ShSh
Q
.r bo‘lsa, teskari chiziq VA ning rumbi, ya’ni teskari 
rumbi r 
VA
= JG‘. r ' bo‘ladi. 
Bir chiziqning to‘g‘ri va teskari rumblarini aniqlashda ham merid-ianlarning parallel 
bo‘lmasligidagi meridianlar yaqinlashish burchagi 

ni hisobga olish kerak, Shakl bo‘yicha 
to‘g‘ri rumb ShSh
Q
: r, teskari rumb JG‘
Q
: r ' bo‘ladi, yoki 
,
'



r
r
ya’ni teskari rumb to‘g‘ri rumb qiymati bilan meridianlar yaaqinlashish burchagining 
yig‘indisiga teng bo‘lib nomlarida o‘xshash harflar bo‘lmaydi.