7-мавзу. Тафакк

Таърифлаш - дефиниция тушунчанинг мазмунини очиб берувчи мантиқий амалдир.
Таърифлашнинг Аниқланувчи қисм- мазмуни очиб берилиши лозим

структураси

Таърифлашнинг турлари
бўлган тушунча
Аниқловчи қисм- аниқланувчи тушунчанинг мазмунини
очиб берувчи тушунчалар

Номинал таъриф- предметни ифодаловчи тушунчанинг маъносини аниқловчи таъриф.

Аниқ реал таъриф- предметнинг муҳим белгисини кўрсатиш орқали таърифлаш


Аниқ реал таърифнинг 2 тури мавжуд: 1. Яқин жинси ва тур белгисини кўрсатиш орқали таърифлаш;
2. Генетик таъриф.

Ноаниқ реал таърифда- тушунчанинг Ноаниқ реал таърифнинг 3 тури

мазмуни ѐрдамчи воситалар орқали очиб берилади.


мавжуд: 1.Аксиоматик таъриф. 2. Контекстуал таъриф.
3. Индуктив таъриф.

Таърифлашнинг қоидалари
1. Таъриф тенг хажмли бўлиши керак, яъни аниқланувчи ва аниқловчи тушунчаларнинг хажмлари ўзаро тенг бўлиши шарт.
2. Таъриф аниқ бўлиши керак, унда образли иборалар, мазмуни ноаниқ сўзлар ишлатилмаслиги керак.
3. Таъриф айлана шаклида бўлиб қолмаслиги керак, яъни аниқловчи тушунчанинг мазмунини аниқлаш учун аниқланувчи тушунчанинг ўзига мурожаат қилиш мумкин эмас.
4. Таъриф иложи борича инкор шаклида бўлмаслиги керак.

Таърифлашга ўхшаш мантиқий усуллар:
1. Тушунчани унга қарама қарши бўлган тушунча орқали таърифлаш.
2. Тасвирлаш- тушунчанинг мазмунини у акс эттирувчи предметнинг баъзи ташқи белгиларини кўрсатиш орқали аниқлаш.
3.Тавсифлаш- предметнинг баъзи бир муносабатдаги муҳим тур белгиларини кўрсатиш. 4. Кўрсатиш(остенсив таърифлаш)- предметнинг ўзини ѐки суратини кўрсатиш орқали таърифлаш.
5. Мисол келтириб таърифлаш. Бунда таърифланаѐтган предметнинг мазмуни уни бошқа предметга ўхшатиш, тафовутлаш орқали аниқланади.

88

Биз кундалик ҳаѐтда ва илмий билишда қўллайдиган тушунчаларнинг таърифлари юқоридаги усуллар орқали хосил қилинган.
Ҳар бир фан доирасида қўлланиладиган атамалар қатъий таърифланган бўлиб, илмий жамоат томонидан қабул қилингандир. Бу таърифларни субъектив хоҳишга кўра ўзгартириш мумкин эмас. Кундалик ҳаѐтда қўлланиладиган тушунчалар ижтимоий ҳаѐтдаги ўзгаришлар, инсоннинг ѐши, шахсий тажрибаси, билими, дунѐқараши, руҳий холати ва б. таъсирида ўзгариб туради. Шу боис одамлар бир-бирларини тушунмасликлари, бир ҳодисага нисбатан турли нуқтаи назардан ѐндашишлари мумкин. Бундай холатларда томонлар аввало баҳсга сабаб бўлаѐтган тушунчаларнинг мазмунини, яъни таърифини аниқлаб олишлари зарур.