7-mavzu. Tafakkur shakllari: tushuncha, hukm va xulosa

E. Hech bir P-M emas. A. Hamma S-M	E.Hech bir M-P emas. A. Hamma S-M.
Xulosa	E. Hech bir S-P emas	E. Hech bir S-P emas.

Masalan:
II figura Cesare. I figura Celarent Xulosa asoslari E. Hech bir hayvon ongli mavjudot emas. A. Inson ongli mavjudot. E. Hech bir ongli mavjudot hayvon emas. A. Inson ongli mavjudot. Xulosa E. Hech bir inson hayvon emas. E. Hech bir inson hayvon emas.

Shakllarni taqqoslash katta asosni to‘liq almashtirish orqali II figuraning I figuraga keltirilganligini ko‘rsatadi.
Yana bir misol. III figuraning Darapti modusini I figuraning Darii modusiga keltiramiz. Daraptidagi kichik asos qisman almashtiriladi (2-qoida).

	III figura Darapti.	I figura Darii.
Xulosa asoslari	Hamma M-P A. Hamma M-S	A. Hamma M-P I. Ba’zi S-M
Xulosa	I. Ba’zi S-P	I. Ba’zi S-P
Masalan:
III figura Darapti. I figura Darii. Xulosa asoslari A.Hamma mantiqshunoslar faylasufdir A.Hamma mantiqshunoslar ilmli kishilardir A.Hamma mantiqshunoslar faylasufdir. I.Ba’zi ilmli kishilar mantiqshunosdir Xulosa I. Ba’zi ilmli kishilar faylasufdir I.Ba’zi ilmli kishilar faylasufdir.

IV figuraning Bramanlip modusi I figuraning Barbara modusiga asoslarning o‘rnini almashtirish orqali keltiriladi (3-qoida).

	IV figura Bramanlip	I figura Barbara
Xulosa asoslari	Hamma P-M A. Hamma M-S	A. Hamma M-S. A. Hamma P-M.
Xulosa	I. Ba’zi S-P	A. Hamma S-P

Masalan:

	IV figura Bramanlip	I figura Barbara
Xulosa asoslari	A. Halol odamlarning hammasi vijdonlidir. A. Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir	A. Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir. A. Halol odamlarning hammasi vijdonlidir
Xulosa	I. Ba’zi adolatli kishilar halol odamlardir	A. Halol odamlarning hammasi adolatli kishilardir

IV figuradagi juz’iy xulosaning I figuradagi umumiy xulosa ko‘rinishini olishi 2-qoida bilan izohlanadi.
Endi II figuraning Camestres modusini I figuraning Celarent modusiga keltiramiz. Buning uchun uchinchi va birinchi qoidalardan foydalanamiz, ya’ni II figura asoslarining o‘rnini o‘zgartirib, kichik asosni to‘liq almashtiramiz.

	II figura Camestres	I figura Celarent
Xulosa asoslari	Hamma P-M E Hech bir S-M emas	E. Hech bir M-S emas A. Hamma P-M
Xulosa	E. Hech bir S-P emas	E. Hech bir P-S emas

Masalan:

	II figura Camestres	I figura Celarent
Xulosa asoslari	A. Hamma insonlar tirik mavjudotdir E. Hech bir tosh tirik mavjudot emas	E. Hech bir tirik mavjudot tosh emas. A. Hamma insonlar tirik mavjudotdir.
Xulosa	E.Hech bir tosh inson emas.	E. Hech bir inson tosh emas.

Reductio ad absurdum usuli 5-qoida bilan bog‘liq, ya’ni modusning nomida «k» harfi bo‘lgan holatlarda qo‘llaniladi. Bunday moduslarga II figuraning Baroko va III figuraning Bokardo moduslari misol bo‘ladi. Bu moduslar I figuraning Barbara modusiga keltiriladi. Bunda reductio ad absurdum, ya’ni «bema’nilikka olib kelish» usulidan foydalaniladi. Bu usulning mohiyati quyidagicha: biz ikki asosdan ma’lum bir xulosaga kelamiz. Kimdir xulosaning to‘g‘ri ekanligini inkor qiladi. Biz bu inkorning bema’ni ekanligini isbotlashimiz kerak. Buning uchun biz xulosa asoslarini tan olgan holda, xulosani inkor qilish mumkin emasligini asoslab beramiz. Masalan: II figura Barokko.
A. Hamma P-M.
O. Ba’zi S-M emas.
O. Demak, ba’zi S-P emas.
Xulosa, ya’ni «ba’zi S-P emas» ekanligi inkor qilinadi. Unda shu xulosaga zid bo‘lgan mulohaza chin deb qabul qilinishi kerak: «Hamma S-P» – chin mulohaza. Xulosaga zid bo‘lgan mulohaza kichik asos qilib olinadi1. Natijada o‘rta termini «P» bilan ifodalangan Barbara modusli sillogizm hosil qilinadi:
A. Hamma P-M.
A. Hamma S-P.
A. Hamma S-M.
Shunday qilib, dastlabki xulosani inkor qilgan holda «Hamma S-M», degan xulosaga kelinadi. Lekin bu xulosa dastlabki sillogizmning kichik asosiga zid bo‘ladi. Natijada, dastlabki sillogizmning asoslarini tan olib, xulosasini inkor qilganlar ziddiyatga duch keladilar. Shunday qilib, biz ularning e’tirozlari «bema’nilikka olib kelganligini», ya’ni ad absurdum ekanligini asosladik.
III figuraning Bokardo modusi ham xuddi shu usul orqali I figuraga keltiriladi.
Bokardo:
O. Ba’zi M-P emas.
A. Hamma M-S.
O. Ba’zi S-P emas.
«Ba’zi S-P emas», degan xulosaning chinligini inkor qilgan holda unga zid bo‘lgan «Hamma S-P», degan mulohaza chin deb olinadi. Bu mulohaza «Hamma M-S» asosi bilan birgalikda o‘rta termini «S» bo‘lgan sillogizmni hosil qiladi:
A. Hamma S-P.
A. Hamma M-S.
A. Hamma M-P.
Shunday qilib, hosil qilingan xulosa «Ba’zi M-P emas», degan asosga zid bo‘ladi. Dastlabki sillogizmning asoslari chin, deb e’tirof etilgani uchun keyingi sillogizmning xulosasi xato bo‘ladi.
Bunga quyidagi misolni olishimiz mumkin:
III figura Bokardo.
O. Ba’zi faylasuflar tabiatshunos emas.
A. Hamma faylasuflar – insondir.
O. Ba’zi insonlar tabiatshunos emas.
Bu sillogizm xulosasining chinligi inkor etilsa, unda unga zid bo‘lgan «Hamma insonlar tabiatshunosdir», degan mulohaza chin bo‘lishi kerak. Bu mulohazani katta asosning o‘rniga qo‘yib, kichik asos bilan birlashtirsak, Barbara sillogizmini hosil qilamiz:
A. Hamma insonlar – tabiatshunosdir.
A. Hamma faylasuflar – insondir.
A. Hamma faylasuflar – tabiatshunosdir.
Bu sillogizmning xulosasi dastlabki sillogizmning katta asosiga zid, bu esa bema’nilik, chunki dastlabki sillogizmning asoslari chin, deb e’tirof etilgan. Demak, dastlabki sillogizm xulosasining noto‘g‘ri, bema’ni ekanligi asoslab berildi.
Shunday qilib, II, III va IV figura moduslarini I figuraga keltirish orqali bu sillogizm xulosalarining chinligini asoslash mumkin.
Sillogistik xulosa chiqarishda keng tarqalgan xatolar

1. 
   figura bo‘yicha kichik asos inkor mulohaza bo‘lganda, hosil qilingan xulosa noaniq (ko‘pincha xato) bo‘ladi.
   

Masalan:
Hamma o‘qituvchilar pedagogdir.
Bu ayol o‘qituvchi emas.
Bu ayol pedagog emas.

2. 
   figurada xulosa asoslarining har ikkalasi tasdiq mulohaza bo‘lganda hosil qilingan xulosa noaniq (ko‘pincha xato) bo‘ladi.
   

Masalan:
Hamma o‘qituvchilar pedagogdir.
Bu ayol – pedagog.
Bu ayol – o‘qituvchi.
Faqat o‘qituvchilargina pedagog bo‘lmaydi, shuning uchun har ikkala xulosa noaniqdir.
Takrorlash uchun savollar

1. 
   Sillogizmning aksiomasini yoddan aytib bera olasizmi?
   
2. 
   Sillogizm qanday tuzilishga ega?
   
3. 
   Sillogizmning figuralari va moduslari qanday tashkil topgan?
   
4. 
   Nima uchun sillogizm moduslari 19 ta?
   
5. 
   Sillogizm qanday tuzilgan?
   
6. 
   Sillogizmning umumiy qoidalari qanday?
   
7. 
   Sillogizmning qaysi figurasi mukammal hisoblanadi?
   

Qisqartirilgan va murakkab qisqartirilgan sillogizmlar
Entimema (qisqartirilgan qat’iy sillogizm)
Entimema deb, asoslaridan biri yoki xulosasi tushirib qoldirilgan sillogizmga aytiladi. Entimema so‘zi – aqlda, fikrda degan ma’noni anglatadi. Entimemada sillogizmning tushirib qoldirilgan qismi yodda saqlanadi. Zarur bo‘lganda uni topib, o‘rniga qo‘ygan holda entimemadan to‘la sillogizmni tiklash mumkin.
Entimemalar uch turli bo‘ladi:

1. 
   Katta asosi tushirib qoldirilgan.
   
2. 
   Kichik asosi tushirib qoldirilgan.
   
3. 
   Xulosasi tushirib qoldirilgan.
   

Bizga quyidagi sillogizm berilgan bo‘lsin:
Falsafa fakultetining hamma talabalari mantiq fanini o‘rganadi.
Sobirov falsafa fakultetining talabasi.
Sobirov mantiq fanini o‘rganadi.
Endi, bu sillogizmni entimema ko‘rinishiga keltiramiz:

1. 
   Sobirov falsafa fakultetining talabasi bo‘lganligi uchun mantiq fanini o‘rganadi (katta asos tushirib qoldirildi).
   
2. 
   Falsafa fakultetining hamma talabalari mantiq fanini o‘rganadilar, shu jumladan Sobirov ham (kichik asos tushirib qoldirildi).
   
3. 
   Falsafa fakultetining hamma talabalari mantiq fanini o‘rganadilar, Sobirov esa shu fakultetning talabasidir (xulosa tushirib qoldirildi).
   

Entimemalar bahs-munozara yuritish jarayoni va notiqlik san’atida keng qo‘llaniladi.
Epixeyrema
Epixeyrema – murakkab qisqartirilgan sillogizm bo‘lib, uning har ikki asosi qisqartirilgan oddiy sillogizm (entimema)lardan iborat bo‘ladi. Epixeyremaning shakli quyidagicha:
M-Pdir, chunki M-N dir.
S-Mdir, chunki S-O dir.
S-P dir.
Masalan:
Ilmiy qonunlar isbotlangan fikrlardir, chunki ular haqiqatdir.
Fizika qonunlari ilmiy qonunlardir, chunki ular tabiat qonunlaridir. Fizika qonunlari isbotlangan fikrlardir.
Epixeyremaning to‘liq ko‘rinishi quyidagicha:
Haqiqat – isbotlangan fikrdir. N-P dir.
Ilmiy qonunlar haqiqatdir. M-N dir.
Ilmiy qonunlar isbotlangan fikrlardir. M-P dir.
Tabiat qonunlari – ilmiy qonunlardir. O-M dir.
Fizika qonunlari – tabiat qonunlaridir. S-O dir.
Fizika qonunlari ilmiy qonunlardir. S-M dir.
Ilmiy qonunlar – isbotlangan fikrlardir. M-P dir.
Fizika qonunlari – ilmiy qonunlardir. S-M dir.
Fizika qonunlari isbotlangan fikrlardir. S-P dir.
Epixeyremadan bahs va munozaralar, notiqlik san’atida foydalaniladi. Epixeyrema murakkab sillogizmning bir turi bo‘lishiga qaramay, uning tarkibidagi katta va kichik asos, xulosani ajratib olish, farqlash oson bo‘lgani uchun ham fikr yuritish jarayonida keng qo‘llaniladi.