7-Mavzu. Yerning geografik qobig’i

Seysmik to‘lqinlaming chuqurlikka tushgan sari o‘zgarishini hisobga olib, avstraliyalik geofizik K. bullen Yeming ichki qismini 7 ta qatlamga - A, B, S, D, E, F, G ajratgan. Ko‘pchilik geofizik olimlar bu qatlamlarni umumlashtirib uchta geosferaga: Yer po‘sti, mantiya, Yeming yadrosiga ham ajratadi.A - Yer po‘sti Yer yuzasidan Moxo chegarasigacha bo‘lgan joylami o‘z ichiga olib, butun Yer hajmining 0.8% ini, Yer massasining0.4% tashkil etadi. Yer po‘stining qalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km dir.Yer po‘sti o‘zining fizik xususiyatlariga xususan, seysmik toiqinlaming tarqalish tezligiga ko‘ra uch xil jinslar qatlamidan iborat: cho‘kindi jinslar (bo‘ylama toiqinlar (P) tezligi sekundiga 2,0 - 5,0 km, granitli jinslar (P=5,5 -6 km/sek) va basalt jinslar (P=6,5-7,8 km/sek).Moxo chegarasidan 2900 km chuqurlikgacha boigan joylar mantiya deb atalib, u kimyoviy tarkibi va seysmik toiqinlami tarqalish tezligiga ko‘ra bir-biridan farqlanuvchi V, C, D kabi qatlamlarga boiinadi. Mantiya butun yer hajmining 83 foizini, Yer massasining 68 foizini egallaydi.V - yuqori manti Y. Moxo chegarasidan quyida 400 km chuqurlikgacha davom etadi. Bu qatlam ultra asosiy jinslardan xususan dunit, preidotit kabilardan tashkil topgan.V - qatlamning ustki qismida (moxo chegarasi ostida) toiqinlar tezligi o‘zgarib, tezlashadi. Lekin materikda 100 - 120 km chuqurlikda okeanlar tubida 50-60 km da esa toiqinlar tezligi susayadi. So‘ngra seysmik toiqinlar tezligi yana ortadi. Shunday qilib V qatlamining 70-150 km chuqurlik qismida seysmik toiqinlar tezligi susaygan oblast - astenosfera joylashgan. Astenosferadan yuqorida va quyida joylashgan chuqurliklarda esa toiqinlar nisbatan tez harakatlanadi. Astenosferada zichlik 3-3.5 g/sm3, bosim 150-200 ming atmosferani tashkil etib, temperatura tez ko‘tarilib (1000-1500 gradus), erish nuqtasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli astenosferadagi moddalar erib magmani hosil qiladi va u yer yoriqlari orqali yuqoriga qarab harakat qiladi. Shu sababli astenosfera vulqonlar va yer qimirlashlar o‘chog‘i (markazi) sifatida geologik jarayonlar taraqqiyotida aktiv ishtirok etadi.C- o‘tkinch qatlam 400-950 km chuqurliklarda joylashib uni tashkil etuvchi jinslar yuqori mantiyadagi jinslarga o‘xshash.Lekin bu qatlamda zichlik ortib 4-4.5g/sm3 ga, bosim ko‘tarilib, 200^100 ming atmosferaga, temperatura esa 2000 gradusga yetadi.D- quyi mantiya 950-2900 km chuqurliklami o‘z ichiga oladi.

• Seysmik to‘lqinlaming chuqurlikka tushgan sari o‘zgarishini hisobga olib, avstraliyalik geofizik K. bullen Yeming ichki qismini 7 ta qatlamga - A, B, S, D, E, F, G ajratgan. Ko‘pchilik geofizik olimlar bu qatlamlarni umumlashtirib uchta geosferaga: Yer po‘sti, mantiya, Yeming yadrosiga ham ajratadi.A - Yer po‘sti Yer yuzasidan Moxo chegarasigacha bo‘lgan joylami o‘z ichiga olib, butun Yer hajmining 0.8% ini, Yer massasining0.4% tashkil etadi. Yer po‘stining qalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km dir.Yer po‘sti o‘zining fizik xususiyatlariga xususan, seysmik toiqinlaming tarqalish tezligiga ko‘ra uch xil jinslar qatlamidan iborat: cho‘kindi jinslar (bo‘ylama toiqinlar (P) tezligi sekundiga 2,0 - 5,0 km, granitli jinslar (P=5,5 -6 km/sek) va basalt jinslar (P=6,5-7,8 km/sek).Moxo chegarasidan 2900 km chuqurlikgacha boigan joylar mantiya deb atalib, u kimyoviy tarkibi va seysmik toiqinlami tarqalish tezligiga ko‘ra bir-biridan farqlanuvchi V, C, D kabi qatlamlarga boiinadi. Mantiya butun yer hajmining 83 foizini, Yer massasining 68 foizini egallaydi.V - yuqori manti Y. Moxo chegarasidan quyida 400 km chuqurlikgacha davom etadi. Bu qatlam ultra asosiy jinslardan xususan dunit, preidotit kabilardan tashkil topgan.V - qatlamning ustki qismida (moxo chegarasi ostida) toiqinlar tezligi o‘zgarib, tezlashadi. Lekin materikda 100 - 120 km chuqurlikda okeanlar tubida 50-60 km da esa toiqinlar tezligi susayadi. So‘ngra seysmik toiqinlar tezligi yana ortadi. Shunday qilib V qatlamining 70-150 km chuqurlik qismida seysmik toiqinlar tezligi susaygan oblast - astenosfera joylashgan. Astenosferadan yuqorida va quyida joylashgan chuqurliklarda esa toiqinlar nisbatan tez harakatlanadi. Astenosferada zichlik 3-3.5 g/sm3, bosim 150-200 ming atmosferani tashkil etib, temperatura tez ko‘tarilib (1000-1500 gradus), erish nuqtasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli astenosferadagi moddalar erib magmani hosil qiladi va u yer yoriqlari orqali yuqoriga qarab harakat qiladi. Shu sababli astenosfera vulqonlar va yer qimirlashlar o‘chog‘i (markazi) sifatida geologik jarayonlar taraqqiyotida aktiv ishtirok etadi.C- o‘tkinch qatlam 400-950 km chuqurliklarda joylashib uni tashkil etuvchi jinslar yuqori mantiyadagi jinslarga o‘xshash.Lekin bu qatlamda zichlik ortib 4-4.5g/sm3 ga, bosim ko‘tarilib, 200^100 ming atmosferaga, temperatura esa 2000 gradusga yetadi.D- quyi mantiya 950-2900 km chuqurliklami o‘z ichiga oladi.