7-tema. Oylawdıń formaları: túsinik, pikir hám oy-juwmaǵı

Túsinik oylawdıń forması
Abstraktlik oylaw processinde reallıqtı sáwlelendiriwshi oydıń eń áhmiyetli túri retinde túsinikti alıp qarawǵa boladı. Sol sebepli abstraktlik oylawdı túsinikli oylaw (ponyatiynoe mıshlenie) dep te ataydı.
Logika páninde túsinik oydıń ózgeshe túri sıpatında izertleniledi (túsiniklerdiń logikalıq formasın anıqlaw, olar arasındaǵı qatnasıqlardı belgilew hám t.b. usılları).
Túsiniklerde tek ǵana eń áhmiyetli belgilerge tiykarlanǵan halda predmetler klası kórsetiledi. Belgi (priznak) degenimizdiń ózi predmetlerdiń bir biri menen uqsaslıqqa yamasa ayırmashılıqqa iye bolıwın kórsetiwshi tiykar. Belgide predmetlerdegi qásiyetlerdiń barlıǵı yamasa joqlıǵı, predmetler arasındaǵı qatnaslardıń barlıǵı yamasa joqlıǵı kórsetiledi. Túsiniklerde predmetler belgiler sisteması tiykarında ulıwmalastırıladı. Sol sebepli hár qanday predmet kóp túrli belgilerge iye bolıwı múmkin. Olardıń tiykarǵı túrlerine jeke, ulıwma, áhmiyetli, áhmiyetli emes, ápiwayı, quramalı, maqul, teris belgiler jatadı. Belgiler tek ǵana bir predmetke tán bolsa - jeke belgi, al predmetlerdiń gruppasına tán bolsa - ulıwma belgi, egerde predmetke tán zárúrli belgiler sol predmettiń ishki tábiyatın anıqlasa, onda olar áhmiyetli belgi, al olardıń tiykarın sáwlelendirmese, onda olar áhmiyetli emes belgi bolıp, al logikalıq formalardıń tiplerine qaray ápiwayı hám quramalı, teris hám maqul belgi bolıp bóliniwi múmkin.
Ápiwayı belgi dep predikatlar logikası tilinde logikalıq terminlerge (yaǵnıy, bir biykarlaw belgisinen hám logikalıq kvantordan basqa) iye emes belgige, al quramalı belgi dep joqarıdaǵı talapqa juwap bermeytuǵın belgige aytıladı. Mısalı, ápiwayı belgi retinde qandayda bir mámlekettiń paytaxtı bolıw belgisin, Ózbekstannıń paytaxtı bolıw belgisin; quramalı belginiń mısalı retinde «eki hám úshke bóliniwdi» alıp qarasaq boladı.
Al maqul hám teris belgilerge tek ǵana ápiwayı belgiler bólinedi. Maqul belgide belgiler biykarlaw formasına iye emes túrinde beriledi, al teris belgilerde belgiler biykarlaw túrine iye boladı.
Solay etip, túsinik bir tekles predmetlerdiń kópliginiń eń áhmiyetli belgilerin ulıwmalastırıw nátiyjesinde payda bolıp, reallıqtı (haqıyqatlıqtı) ilimiy biliwdiń eń tiykarǵı formalarınıń birin beredi. Ol tiykarınan birinshiden ulıwmalıqqa iye ayrıqsha belgilerdi sáwlelendiriwshi bilimlerdiń kóriniw forması, ekinshiden informaciyanı jetkerip beriwshi usıl wazıypaların atqaradı. Túsiniktiń sızılmalıq kórinisin tómendegishe beriwge boladı.