7-tema. Oylawdıń formaları: túsinik, pikir hám oy-juwmaǵı

Túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi
Hár qanday túsinik mazmun hám kólemge iye. Túsiniktiń mazmunı dep berilgen túsinikti ańlatatuǵın predmettiń eń áhmiyetli belgileriniń jıynaǵına aytamız. Mısalı, «2 yamasa 3ke bólinetuǵın sannıń» mazmunın «2 yamasa 3 bóliniw» beredi.
Túsiniktiń kólemi dep túsinikte óz sáwlesin tapqan predmetlerdiń kópligine, jıynaǵına aytamız. Mısalı, «jınayat» túsiniginiń kólemine barlıq jınayatlar kiredi, sebebi olardıń hámmesine ulıwmalıq xarakterge iye bolǵan eń áhmiyetli belgiler tiyisli.
Túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi bir biri menen tıǵız baylanıslı. Bul baylanıs túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi arasındaǵı keri qatnas nızamı menen belgilenedi. Bul nızam boyınsha túsiniktiń mazmunınıń ulıwmalastırılıwı (keńeyiwi) túsiniktiń kóleminiń shekleniwine (tarayıwına), al kólemniń ulıwmalastırılıwı (keńeyiwi) mazmunnıń shekleniwine (tarayıwına) alıp keledi. Mısalı, «jınayat» túsiniginiń mazmunın jańa belgini qosıw tiykarında keńeytiw arqalı biz «xojalıq jınayatı» túsinigin alamız, birinshi túsiniktiń kólemi keń, al mazmunı tar, ekinshi túsinikte mazmundı keńeytiw arqalı tar kólemge iye jańa túsinikti payda etemiz.
Túsiniklerdiń túrleri
Túsinikler tómendegi ólshemlerge (kriteriylerge) tiykarlanǵan halda bólinedi: birinshiden, túsinikler predmetlerdi ulıwmalastırıw sanına qaray boslıq kólemge iye hám boslıq emes kólemge iye túsiniklerge bólinedi. Boslıq túsinik dep kóleminde álemdegi bir de predmet sáwlelenbegen túsinikke aytamız. Bunday túsiniklerdiń mazmunı álemdegi birde predmetke tiyisli emes belgiler sistemasına iye boladı. Mısalı, máńgilik dvigatel`. Al boslıq emes kólemge iye túsinikler jeke hám ulıwma túsinikler bolıp bólinedi. Jeke túsiniktiń kólemi bir elementten turadı (mısalı, Nókis, Franciya), al ulıwma túsiniktiń kólemi bir elementten artıq kóp elementke iye boladı. Mısalı, paytaxt, sud, tariyx. Ulıwma túsinikler óz gezeginde sanǵa alınatuǵın hám sanǵa alınbaytuǵın bolıp ekige bólinedi. Sanǵa alınatuǵın túsiniklerdiń kólemi sheklengen, al sanǵa alınbaytuǵın túsiniklerdiń kólemi predmetlerdiń sheklenbegen sanına tiyisli boladı. Mısalı, «Ekinshi jer júzlik urıs qatnasıwshısı» - kólemi sheklengen, sebebi adamlardıń belgili bir bóleginiń (yaǵnıy belgili sandaǵı adamlardıń) fashizmge qarsı gúreskenligi esapqa alınǵan. Adam degen túsinik sanǵa alınbaydı, sebebi bul túsinikte barlıq adamlar (ómir súrip ketken, súrip atırǵan, keleshekte ómir súretuǵın adamlardıń barlıǵı) dıqqatqa alınadı. Bul túsiniktiń kólemi sheklenbegen.