8-laboratoriya ishi termometrlarni aniqlik sinfini qiyoslash ishdan maqsad

---

8-LABORATORIYA  ISHI 

 

TERMOMETRLARNI ANIQLIK SINFINI QIYOSLASH  

 

Ishdan  maqsad:  o‘lchashlar  o‘tkazgan  xolda  termometrlar    bilan  va  ularni    qiyoslash 

usullari bilan tanishish.  

Vazifa:  Termometrlarni  ishlash  prinsiplarini  o‘rganish  va    qiyoslashni  o‘tkazish, 

natijalarini jadvalga yozish.  

Asbob  va  uskunalar:  Termoelektrik    termometrni  va    kengaytirish  termometrlarini 

qiyoslash uchun maxsus qurilma. 

 

               Nazariy qism 

Termometrlar  –  tadqiq  etilayotgan  muhitni  yoki  havoning  haroratini  o‘lchash  uchun 

o‘lchash asbobi  hisoblanadi. Haroratni o‘lchash qurilmasini birinchi bo‘lib 1598 yilda  italyan 

olimi ixtiro qilgan (masalan, Galileyni termoskopi, 1597), «termometrlar» atamasini  o‘zi - 1636 

yilda  shakllangan,  va  shundan  keyin  M.V.Lomonosov,  Farengeytlar  termometrlarni  har  xil 

turlarini ishlab chiqdilar.  

Termometrlarni  harakatlari  haroratga  bir  turdagi  ma’noda  bog‘liq  bo‘lgan,  hamda  

jismni  turlicha  bo‘lgan  fizik  xossalarini  aniqlashga  oson  beriluvchan      o‘zgarishlarga 

asoslangan  (geometrik  o‘lchamlar,  yopiq  hajmdagi  bosim,  elektrik  qarishilik,  termoelektr 

yurituvchi kuch, magnit qabul qiluvchanlik va boshqalar).  

Harorat –  texnologik jarayonning asosiy  parametri bo‘lib hisoblanadi va amaliyotda turli 

mahsulotlar tayyorlash uchun ham yuqori va ham past haroratlarda ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. 

Biror  bir  moddaning  harorati  asosan  modda  molekulalalarini  harakat  tezliklari  bilan 

aniqlanadi,  issiqlik  holatlari  negizida    modda  molekulasini  ichki  kinetik  energiyasi  bilan 

tavsiflanadi, modda molekulasi tezligiga bilan to‘g‘ri proporsional bog‘langan bo‘lib, moddaning 

qizdirilganlik darajasini ko‘rsatadi.  

Molekulalarni o‘rta kinetik energiyasi va ideal gaz  harorati  bilan o‘zaro  bog‘liqligi quyidagi 

formula orqali ifodalanadi:   

 

Bunda,      k - Bolsman doimiyligi,  

                 K=1,380*10

-23

 J/K; 

       T- absolyut harorat, K. 

Ishlab chiqarish sharoitlarida  yuqori samaradorlikga erishish, tejamkor bo‘lgan va xavfsiz 

ishlash  sharoitlarida  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  tashkil  qilish  uchun  -  ishlab  chiqarish 

jarayonlaridagi  parametrlarni   o‘lchashni zamonaviy  usullari  va o‘lchash vositlarini qo‘llashni 

talab etadi.   

Ishlab chiqarish jarayonlarida biror bir mahsulot ishlab chiqarish uchun   nazorat qilinishi 

yoki o‘lchanishi kerak bo‘ladigan asosiy parametrlar (kattaliklar) bo‘lib turli muxitdagi harorat; 

sarflanish, bosim, gaz va suyuqliklarni tarkibi; metallar tarkibi;  prokatni geometrik o‘lchamlari 

hisoblanadi.  Avtomatik  o‘lchash  asboblari  yordamida  muhitning  yoki  ishlab  chiqarilayotgan 

mahsulotning haroratini o‘lchash asosiy hisoblanadi.   

Odatda,  ishlab  chiqarish  jarayonlarida  haroratni  o‘lchash  uchun  ikkita  asosiy  o‘lchash 

usullaridan  foydalaniladi:  –  kontaktli  va  kontaktsiz.  Kontaktli  usullar  bilan  haroratni  o‘lchash  

кT

E

2

3



---

o‘lchanayotgan ob’ektning harorati o‘lchash vositasini ob’ekt bilan bevosita tegib turishi asosida 

amalga oshiriladi. Bu uslubni o‘ziga xos kamchiliklari mavjud. Ob’ektni xarorat maydoni unga 

termopriemnik kiritilganda  buziladi. Uzaytirgichni harorati  ob’ektni haqiqiy haroratidan  xamisha 

farqlanib turadi. Haroratni o‘lchashning yuqori chegaralari  xarorat ko‘rsatkichlari tayyorlangan  

materiallarning xossalari bilan chagaralangan. Bundan  tashqari, etib borishni imkoni bo‘lmagan  

darajada aylanuvchi, katta tezliklar mavjud ob’ektlarda haroratni o‘lchashni bir qator masalalarini  

kontakt uslida xal etib bo‘lmaydi.   

Kontaktsiz  usul    esa  ob’ektning  haroratini  ma’lum  bir  masofadan  o‘lchash  usuli 

hisoblanadi.  Kontaktsiz usul  nurlanuvchi orqali beriladigan va tadqiq etilayotgan ob’ektdan bir 

qancha masofadan  qabul qilinadigan   issiqlik energiyasini qabul qilishga asoslangan.  Bu usul 

kontakt usulga  qaraganda sezuvchanligi kamroq hisoblanadi. Haroratni o‘lchash  muhim darajada  

foydalanishdagi    darajalashtirish  sharoitlarini  barpo  etish  bilan  bog‘liq,  aks  holda  axamiyatga 

molik  xatoliklar paydo bo‘ladi.  Haroratni uning  biror bir parametrini o‘zgarishi  asosida (hajm, 

bosim, elektr yurituvchi kuch, qarshilik yoki solishtirma qarshilik va hokazolar) yoki uzatilayotgan 

signalni o‘lchashga xizmat qiluvchi qurilma termometr deb ataladi   (GOST 13417-76). Quyida 

biz  ishlab  chiqarish  jarayonlarida  asosiy  qo‘llaniladigan  haroratni  o‘lchash  usullari  bilan 

tanishtiramiz.