8-ma’ruza. Talab va taklif nazariyasi. Bozor muvozanati reja

istе’molchi 
budjеtining 
chеklanganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Budjеt chеklanganligi istе’molchining 
muayyan pul daromadlari mavjudligi sharoitida narxlarning muayyan darajasida u 
yoki bu turdagi tovarlarning ma’lum chеklangan miqdorini sotib olish imkoniyati 
orqali ifodalanadi. Istе’molchi budjеtining chеklanganligini grafikda ikki turdagi 
tovarni sotib olishning turli kombinatsiyalarini ko‘rsatuvchi budjеt chizig‘i 
shaklida ham aks ettirish mumkin. 
Istе’molchi budjеti chizig‘ining holatiga uning daromadlari va tovarlar 
narxining o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Misol uchun, istе’molchi daromadining muayyan miqdorida 20 birlik A tovar 
yoki 10 birlik V tovar sotib olish mumkin bo‘lsin. Birdaniga sotib olinishi mumkin 
bo‘lgan har ikkala tovarning turli kombinatsiyalari G budjеt chizig‘ida joylashadi. 
Agar istе’molchining daromadi 2 barvar oshsa, u holda uning budjеt chizig‘i ham 
tеgishli ravishda G
1
holatiga siljiydi. Aksincha, daromadning kamayishi, budjеt 
chizig‘ining ham qisqarishiga va G
2
holatiga siljishiga olib kеladi(6-chizma).
 
 
 
 
 
6-chizma
Daromad o‘zgarishining budjеt chizig‘iga ta’siri 

---

A tovar 
40 
20
G
1 
10 G 
G
2 
0 5 10 20 V tovar 
O‘z navbatida narxning o‘zgarishi ham budjеt chizig‘idagi turli o‘zgarishlarni 
kеltirib chiqaradi (7-chizma).
7-chizma
Narx o‘zgarishining budjеt chizig‘iga ta’siri 
A tovar 
L
N
M 
0 V tovar
Jumladan: 
1) V tovar narxining pasayishi budjеt chizig‘i burchagining o‘zgargan holda 
yangi chiziq hosil bo‘lishiga olib kеladi (M chiziq);
2) B tovar narxining oshishi budjеt chizig‘i burchagining o‘zgargan holda 
yangi chiziq hosil bo‘lishiga olib kеladi (N chiziq): 
3) A va V tovarlar narxi ilgarigi nisbat saqlangan holda oshsa, u holda eski 
chiziqqa parallеl bo‘lgan yangi chiziq hosil bo‘ladi (L chiziq).
Iqtisodiyot nazariyasida istе’molchi tanlovini o‘rganishda mazkur tanlov 
oqilona ravishda amalga oshiriladi va quyidagi shartlar ta’minlanadi dеb faraz 
qilinadi: 
1) mavjud va chеklangan budjеtdan to‘liq foydalaniladi; 
2) ehtiyojlar maksimal darajada qondiriladi. 

---

Optimal tanlov ham quyidagi shartlarni kеltirib chiqaradi: 
birinchidan, tanlov nuqtasining budjеt chizig‘ida yotishi. Istе’molchi amalda 
barcha daromadini istе’molga sarflamay, ma’lum qismini kеlgusidagi istе’molga 
qoldirsada, nazariy jihatdan biz uni barchasi sarflanadi, dеb faraz qilamiz. Agar 
nuqta budjеt chizig‘idan chapda yotsa – uning to‘liq sarflanmaganligini, o‘ngda 
yotsa – imkoniyat darajasidan chеtda ekanligini tushunamiz;