8-mavzu. Boshqaruv hisobini tashkil etish Reja: Boshqaruv hisobining paydo bo’lishi va tarixiy rivojlanishi

70-jadval
Boshqaruvga doir qarashlariing rivojlanish bosqichlari

Yillar	Shaxs yoki etnik guruh	Menejmentning rivojlantirishdagi asosiy hissasi
Eramizdan oldin
5000	Shumerlar	Yozuv vujudga keldi, ma’lumotlar qayd qilina boshlandi
4000	Misrliklar	Rejalashtirish, tashkillashtirish va nazorat qilish zarurliga asoslandi
2600	Misrliklar	Boshqaruvni tashkil etishdagi nomarkazlashtirish tamoyiliga amal qilish asoslandi
1800 ... h.k.	Xammuraip	Nazorat qilishda guvohlar va yozma hujjatlardan foydalanish, eng kam ish haqini belgilanishi, javobgarlikni boshqalarga yuklashga yo’l quyib bo’lmasligi tan olingan
Eramizda
... 1900	F. U. Teylor	Ilmiy menejment, tizimli yondashuv , kadrlar menejmenti, mehnat va menejment o’rtasida kooperatsiyaning zarurligi, funksional tashkilot, baholash
1919	Morris Kuk	Menejmentdan turli sohalarda foydalanish imkoniyatini ochib berdi
1927	Elton Mezyo	Guruhli intilishlarning sotsiologik kontseptsiyasini yaratdi
1943	Linlell Urvik	Menejment tamoyillarining yagona korrelyatsiyasini ishlab chiqidi
1949	Norbert Viner	Informatsiyalar nazariyasida tizim­li tahlilning ishlab chiqilishi
1976	Romari Styuart	Har xil vaziyatlarda menejer faoliyatini cheklash va alternativ usullar
1985	Tom Peters	Iste’molchilarga odamlar singari, tashkilot personaliga esa biznes rivojlanishining muhim resursi kabi munosabatda bo’lish

Boshqaruv to’g’risidagi zamonaviy fan 1911 yilda Teylor­ning “Ilmiy boshqaruv tamoyillari” kitobi nashrdan chiqashi bilan boshlandi. Teylor quyidagicha tavsiflanadigan “Ilmiy boshqaruv” tizimini taklif qildi: “An’anaviy bilimlar o’rniga — fan, qarama-qarshiliklar o’rniga — garmoniya, yakka mehnat o’rniga — hamkorliq, unumdorlikni cheklash o’rniga — maksimal unumdorlik har bir alohida ishchining eng maksimal unumdorlikka erishishi va eng yuqori darajadagi farovonlik”⁴.

Teylor birinchi bo’lib, har qanday ixtiyoriy olingan korxonada boshqaruvni samarali tashkil qilish uchun quyidagi 4 ta mezon bajarilishi lozimligini ilmiy jihatdan asoslagan¹:
71-jadval

№	Mezon	Mohiyati
1	Ilmiy asos	Eski, an’anaviy ish yuritish usullarining o’rnini almapggiruvchi ilmiy fundament yaratish, uning har bir elementini ilmiy tadqiq qilish
2	Tanlash	Ishchilarni ilmiy jihatdan asoslangan mezonlar, mashg’ulotlar va o’qishlar asosida tanlab olish
3	Hamkorlik	Mehnatni tashkil qilish bo’yicha ishlab chiqilgan ilmiy ishlar tizimini amaliyotga joriy qilishda ma’muriyat va ishchilar o’rtasidagi hamkorlik
4	Javobgarlik	Ma’muriyat va ishchilar o’rtasida mehnatni teng taqsimlanishi va javobgarlik

XX asming 40-yillari oxirida AQSH va G’arbiy Yevropaning ayrim mamlakatlarida «ishlab chiqarish hisobi» atamasi asta-sekin «boshqaruv hisobi» atamasiga almashina boshladi. Bu davrda buxgalteriya hisobi boshqaruv siyosatining shakllanishi va amalga oshirilishida faol ishtirok eta boshladi, buxgalterlar esa taxminiash, rejalashtirish, boshqaruv qarorlari qabul qilish va korxona boshqaruv xizmatlarini axborot bilan ta’minlash ustidan nazorat o’rnatish sohasida faoliyat yurita boshladilar.

Boshqaruv hisobi- xo’jalik yurituvchi sub’ekt axborot tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Boshqaruv hisobi - bu tashkilotning boshqaruvchisi tomonidan qaror qabul qilish uchun zarur bo’lgan tashkilot faoliyati to’g’risida ob’ektiv ma’lumotlarni to’plash, ro’yxatdan o’tkazish, umumlashtirish va taqdim etish tizimi. Boshqaruv hisobi tizimini tashkil etish va joriy etish natijasida korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini tahlil qilish, resurslarni taqsimlash, xarajatlarni optimallashtirish va moliyaviy ko’rsatkichlar ko’rsatkichlarini yaxshilash mumkin bo’ladi.
Boshqaruv hisobi - Ikkinchi Jahon urushidan keyin paydo bo’lgan yangi hodisa. Bu faqat ishlab chiqarishni hisobga olish tizimiga asoslangan tizim edi, uning mohiyati ishlab chiqarish tannarxini hisoblash va mehnat xarajatlari hamda materiallarni boshqarish, shuningdek qo’shimcha xarajatlarni boshqarish maqsadlarida xarajatlarni aniqlashdan iborat edi.
Hozirgi vaqtda boshqaruv hisobi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1) ishlab chiqarish hisobi;
2) boshqaruv hisobini to’g’ri yuritish;
3) zamonaviy boshqaruv hisobi;
4) progressiv boshqaruv hisobi.
1. Ishlab chiqarish hisobi
Dastlab, buxgalteriya hisobi zaxiralar qiymatini baholash uchun buxgalteriya hisobi va xarajatlar tizimi sifatida belgilandi. Bunda menejment buxgalteriyasining moliyaviy bilan o’zaro bog’liqligi ko’rildi, chunki mulk qiymatini baholash moliyaviy hisobotning mohiyatidir.
Boshqaruv hisobining asosiy muammolaridan biri ko’p mahsulotni ishlab chiqarish uchun xarajatlarni har xil turdagi olingan mahsulotlar bilan qanday bog’lashdir, chunki xarajatlarni taqsimlashning turli mezonlarini qabul qilish muqarrar ravishda yakuniy tannarx qiymatida juda katta tafovutlarni yuzaga keltiradi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish hisobi bu boshqaruv hisobining asosidir.
Oldingi vaqtlarda boshqaruv hisobiga tartibga solish, rejalashtirish va boshqarish jarayonlarini ta’minlaydigan tizim sifatida qaralgan. Lekin, boshqaruv hisobi keng tushuncha hisoblanib, ushbu tushunchalarni farqlash kerak.
Boshqaruv hisobini to’g’ri yuritish uni:
- qisqa muddatli yoki,
- uzoq muddatli tartibga solishga bog’liq.
Birinchi holda e’tiborni ikkita asosiy narsaga qaratish kerak:
- "xarajatlar - ishlab chiqarish hajmi - foyda" tizimini tahlil qilish;
- kechiktirilgan xarajatlarni tahlil qilish.
Kelgusi davrlarning harajatlari va "xarajatlar - ishlab chiqarish hajmi - foyda" tizimini tahlil qilish yalpi foyda tushunchasiga (sotish narxining mahsulot narxidan oshib ketishi prinsipiga) bog’liqdir.
Ya’ni. jami daromad o’zgaruvchan xarajatlar qiymatiga kamaytirilsa, belgilangan xarajatlar darajasiga teng bo’lganda xarajatlarni qoplash mumkin.