8-mavzu: jon meynard keyns ta`limoti va keynschilik

6.2.  Urushdan keyingi institutsionalizm 
 
(XX a. 40–70-y.) 
 
Institutsionalistlar   asta-sekin   boshqa   iqtisodiy   maktablar   talqin    qila 
boshlagan  iqtisodiy  muammolarni  tahlil  qila  bosh-ladilar.  Lekin  bunda  ular  o’z 
tahlilini  har  xil  siyosiy,  ijti-moiy,  madaniy  institutlarni  hisobga  olgan  holda  olib 
bordilar.    Asosiy    e’tibor    ijtimoiy    samaradorlik    va    ijtimoiy    xarajatlar 
tushunchalariga berila boshladi. 
 
a) “Yangi industrial jamiyat” kontseptsiyasi 
 
Ikkinchi  Jahon  urushidan  keyin  sof  institutsionalizm  biroz  susaydi,  ammo 
Jon  Kennet  Gelbreyt  (1909  yil  tug’ilgan)  asarlarida  bir  muncha  o’zgargan 
shaklda  qayta  tiklandi.  Uning  «Yangi  industrial  jamiyat»  nomli  asosiy  asari 
iqtisodiyotda  «texnostruktura»ning  tahlili  va  roliga bag’ishlangan. Texno-struktura 
deganda,  J.K.  Gelbreyt  fikriga  ko’ra,  texnologiyalar  bo’yicha  olimlarni, 
konstruktorlarni,  mutaxassislarni  o’z  ichiga  oluvchi  jamiyat  qatlamlari,  boshqaruv, 
moliya   va   umuman   olganda,   yirik   korporatsiyalarning   me’yorl   ishlashini 
ta’minlash uchun ke-rak bo’lgan narsalar tushuniladi. 
J.K.Gelbreyt  fikri  bo’yicha,  hozirgi  zamon  bozor  iqtisodiyoti  xatti-harakati 
murakkab  texnikalarni  ishlab  chiqaruvchi  yirik  korporatsiyalar  bilan  aniqlanadi. 
Zamonaviy  korporatsiya-larda  real  iqtisodiy  hokimiyat  kapital  egalariga  emas  va 
hatto  menejerlarga  ham  emas,  balki  texnologik  bilim  egalari  –  texno-strukturaga 
tegishli  bo’ladi.  Texnostruktura  vakillari  ishlab  chiqarish  to’g’risida  o’ziga  xos 
professional  bilimga  va  qaror  qabul  qilish  uchun  zarur  bo’lgan  axborotlarga  ega. 
Albatta,  rasmiy  ji-hatdan  muhim  qarorlar,  qoidaga  ko’ra,  kompaniyaning  etakchi 
menejerlari  –  direktor  va  uning  o’rinbosarlarining  alohida  huquqi  hisoblanadi. 
Lekin  barcha  qarorlarni  qabul  qilish  deyarli  100  foiz  axborotlarga  bog’liq. 
Axborotlar esa texnostruktura «nazorati» ostida bo’ladi. 
Texnostrukturaning      hukmronlik  qilish  sababini  J.K.  Gelbreyt  tarixiy 
o’xshashlik  nuqtai  nazaridan  asoslab  berishga  harakat  qiladi.  Industrial 
jamiyatgacha bo’lgan davrda asosiy ishlab chi-qarish  omili er hisoblangan, negaki

---

u  ancha  noyob  resurs  sifatida  bo’lgan.  Shuning  uchun  real  hokimiyat  er  egalariga 
qarashli  bo’lgan.  Buyuk  geografik  kashfiyotlar  va  sanoat  to’ntarilishi  natijasida  er 
resurslari  o’zining  noyoblik  xususiyatini  yo’qotadi  va  ishlab  chiqarishning  hal 
qiluvchi  omili  kapital  kelib  chiqadi.  Hokimiyat  kapital  egalari  qo’liga  o’tadi. 
Zamonaviy  jamiyatda  eng  noyob  resurs  –  axborot,  fan-texnika  bilimi.  Shuning 
uchun real hokimiyat texnostruktura qo’lida. 
T.Veblen  o’z nazariyasida, texnokratiya jamiyatda  oldingi qatorlarda bo’lish 
kerak deb aytgan bo’lsa, J.K. Gelbreyt esa, u amalga oshirildi deb tasdiqlaydi. 
Hozirgi  zamon  bozor  iqtisodiyotining  barcha  eng  muhim  hodi-salarini 
J.K.Gelbreyt  zamonaviy  texnika  taraqqiyotining  to’g’ridan-to’g’ri  va  bevosita 
natijasi  deb  tushuntiradi.  Texnika  va  texnologiya,  uning  fikriga  ko’ra,  hozirgi 
zamon  kapitalizmi  uchun  xarakterli  bo’lgan  yangi  iqtisodiy  belgilarni  vujudga 
keltiradi.  Ulardan  eng  muhimi  rejalashtirishdir.  Korporatsiyalarni  boshqa-ruvchi 
texnostruktura  ularning  ish  faoliyatini  bir  necha  yil  oldinga  rejalashtiradi. 
Rejalashtirish  va  bitimlar  tizimi  (xom  ashyo,  asbob  ukunalar,  ilmiy  va 
konstruktorlik  ishlamalarni  etka-zib  berish  bo’yicha)  barqarorlikni  keltirib 
chiqaradi,   raqobatni   esa   bartaraf   etadi.   Chunki   reja   raqobat   bilan   unchalik 
«chiqisha  olmaydi».  Shuning  uchun  hozirgi  zamon  iqtisodiyotida  muttasil  va  har 
tomonlama  korporatsiyalararo  shartnomalar  tuzuladiki,  ular  bozorning  boshqarilib 
turilishini,  barqaror  bo’lishini  ta’min-laydi.  Stixiyali  bozor  va  erkin  raqobat  faqat 
darsliklarda  qolib  ketadi,  zamonaviy  rivojlangan  mamlakatlar  iqtisodiyoti  esa, 
uzoq muddatli rejalashtirish asosida texnostruktura bilan boshqari-lib turiladi. 
J.K.  Gelbreyt  o’zining  keyingi  asarlarida  texnostrukturaga  nisbatan  tanqidiy 
fikrlarni  bildirgan.  U  texnostrukturani  «bozor  tizimini»  ekspluatatsiya  qilishda 
(mayda  va  o’rta  biznesni),  davlat  amaldorlari  bilan  qo’shilib  ketishda,  qurollanish 
ketidan  quvishda,  tabiiy  resurslardan  foydalanishdagi  isrofgarchilikda,  bozorga 
ta’sir  ko’rsatishning  monopolistik  uslublarini  qo’llash-da  aybladi.  Yirik 
korporatsiyalar  davlat  mashinasi  bilan  uzviy  bog’langan  va  undan  naf  ko’radi: 
qulay  buyurtmalarni  va  soliq  imtiyozlarini  oladi,  raqobat  kurashida  siyosiy 
mexanizmlardan  foydalanadi.  J.K.  Gelbreyt  davlat  va  jamiyat  tomonidan  texno- 
struktura faoliyati tartibga solinib turilishini qayd qilib o’tadi. 
U,  shuningdek,  mayda  va  o’rta  tadbirkorlikni  va  ijtimoiy  texnostrukturani 
(uy-joy  qurilishini,  ijtimoiy  transportni,  tibbiy  xizmatni,  qishloq  xo’jaligini, 
san’atni)  davlatning  qo’l-lab  quvvatlashini  talab  qilib  chiqdi.  «Bozor  tizimida» 
bahoni    va    ish    haqini    bevosita    tartiblash,    uning    fikricha,    tadbirkorlarda    va 
ishchilarda  kelgusidagi  baho  va  daromadlarga  bo’lgan  ishonchini  uyg’otadi.  Bu 
ishlab  chiqarish  va  xususiy  investitsiyalarning  bar-qarorlashuviga  olib  keladi. 
Davlatning  aralashuvi,  eng  avvalo,  «bozor  tizimi»  zarar  ko’radigan  inflyatsiyani 
to’xtatish   uchun   ham   zarur.   Hukumat   korporatsiyalar   bilan   nufuzli   kasaba

---

uyushma-larining  o’zaro  ta’sir ko’rsatish jarayoniga  aralashuvi  va  yirik biznesdagi 
baho va mehnat haqi darajasini bevosita nazorat qilib turishi kerak.