8-mavzu: Mashina va apparatlarning xavfsiz ishlashini ta’minlash Reja

Paxta, to‘qimachilik va yengil sanoat korxonalarida texnologik 
jarayonlarni avtomatlashtirish yaqin kelajakda ishchilarni xavfli va zararli 
mehnat sharoitlaridan xolos qiladi. Tez va aniq o„lchaydigan, murakkab 
jarayonlarni belgilangan ish tartibidan chiqib ketmasligini, sexlardagi mikroiqlim 
kattaliklarining (harorat, namlik, havo harakati tezligi va hok.) mo„tadil 
qiymatlarini ushlab tura oladigan asboblar boshqarib turadilar. 
Mehnat sharoitini yaxshilashning istiqboldagi yo„nalishlari texnologik 
jarayonlarni avtomatlashtirish darajasining tez sur‟atlar bilan ko„tarilishiga bog„liq. 
Bu avtomatik ravishda ishlaydigan potok liniyalari, robotlashtirilgan komplekslar, 
integratsiyalashgan ish joylari, elektronika va mikroprotsessorlar, texnika 
vositalarining keng joriy etilishi hisobiga amalga oshiriladi. 
Texnologik jarayonda mexanizatsiyalashtirishni keng joriy qilish, ishlab 
chiqarish jarayonlari tezligining keskin o„sishi ishchilarda asab charchashi hamda 
harakat koordinatsiyasining buzilishi xastaliklarini keltirib chiqaradi. 
Shuning uchun mehnatni muhofaza qilish bo„yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini 
oldindan ko„ra bilish zaruriyati ortadi. Ayniqsa, tibbiy tadqiqotlar, me‟yoriy 
hujjatlar va mehnat xavfsizligi talablarini takomillashtirishda, mehnat sharoitlarini, 
ishlab chiqarish jarohatlari, portlash va yong„in omillari majmuini tahlil qilishning 
yangi ilmiy-texnik usullarini yaratish nazarda tutilishi kerak. 

---

Sanoat sanitariyasi bo„yicha asosiy yo„nalish-ishlab chiqarish muhitida 
zararli moddalarning mavjudligi va miqdorini uzluksiz, avtomatik ravishda 
aniqlaydigan o„ta sezgir asboblar hamda yangi usullar ishlab chiqilishi kerak. 
Sex havosini yangilash bo„yicha ilmiy ishlar, ishlatilgan havoni 
markazlashtirilgan uskunalar yordamida so„rib olish, uni chang va zararli 
moddalardan tejamli hamda ishonchli usullar bilan tozalash, avtomatik ravishda 
ishlaydigan nazorat vositalarini qo„llash, mashinalarni, sexni tozalashda vakuum 
uskunalar qo„llash, changni markazlashgan havo tizimlari yordamida so„rib olish 
rivojlantiriladi. Buning uchun o„zidan chang chiqarmaydigan, changli havoni 
samarali tozalay oladigan, mukammal avtomatlashgan konditsioner hamda boshqa 
mashina, uskunalarni yaratishdek muammolarni hal qilish zarur. 
Ishlab chiqarish sexlarini yoritish borasida ham ilmiy ishlar davom 
ettirilib, ko„zni toliqtiruvchi omillami kamaytirish, fonarsiz sexlarda inson uchun 
zarur bo„lgan ultrabinafsha nurlanishga ega bo„lgan sun‟iy yorug„lik manbalari 
qo„llashni ko„paytirish, yoritish uskunalarini ekspluatatsiya qilishning ratsional 
tartibini ishlab chiqish, mashinalarga o„rnatilgan yoritish asboblarini yaxshilash 
ishlariga katta ahamiyat berish, qandillarni tozalash va yuvish muammolari hal 
qilinishi lozim. Ishlab chiqarishni uzluksiz mexanizatsiyalash, mashinalar, 
transport vositalarining quvvati va harakat tezligining ortishi bevosita shovqin 
hamda titrashning ortishiga olib kelmasligi kerak.
Buning uchun shovqin hamda titrash borasidagi ilmiy ishlar davom 
ettirilishi, shovqinlarni keskin kamaytiruvchi himoya vositalari va materiallar 
iishlab chiqarishga joriy qilinishi kerak. 
Elektr xavfsizligi bo„yicha tadqiqotlarni elektr toki, elektromagnit 
maydonlarining inson tanasiga biofizik hamda elektrofiziologik ta‟sirini 
o„rganishga yo„naltirishdan maqsad tok kuchi, kuchlanish va maydon 
kuchlanganligining yo„l qo„ysa bo„ladigan qiymatini aniqlash, me‟yorlarini 
belgilash, elektr uskunalarining yerga ulash moslamalarining mukammal sxema, 
konstruksiyalarini yaratish, tolali changlarning yong„in xavfi mavjudligini hisobga 
olgan holda, elektr yuritkichlar himoyasining ratsional sxemasini ishlab chiqish va 
boshqa shunga o„xshash tadbirlarni hisobga olishdir. Kelgusida mashinalar ishini 
boshqarishga past kuchlanishlardan foydalanish keng joriy qilinadi.
To„qimachilik 
sanoatining 
barcha 
o„timlarida 
statik 
elektr 
zaryadlariga qarshi samarali antistatik moddalar qo„llash ko„zda tutiladi. Kelgusida 
elektr jarohatlarining barcha turlari ilmiy asoslangan statistik hisobotining yagona 
usulini ishlab chiqish va tadbiq qilish nazarda tutiladi. 
Korxonalarni sovitish hamda isitish uskunalari ish boshqarilishining to„g„ri 
tartibini ko„rsatuvchi, operatsiyalarning noto„g„ri tartibda bajarilishi, uskunaning 

---

o„z holicha ishlab ketishi va o„chib qolishining oldini oluvchi tizimlarga ega 
bo„lishi lozim. 
Uskunani avariya holatida o„chirish tizimi qizil rangda bo„lishi hamda shakli 
bo„yicha boshqa boshqarish elementlaridan farq qilishi, ularning joylashgan joyi 
ko„rsatkichlarga, vazifasi to„g„risidagi yozuvlarga ega bo„lishi, boshqarish uchun 
qulay joylashgan va uskunani avariya bartaraf etib bo„lingunga qadar, ishga 
tushirishga imkon bermasligi lozim. Uskunani ishga tushirishni amalga oshiruvchi 
boshqarish organi qizil rangdan boshqa (qora, kulrang, oq yoki yashil) rangda 
bo„lishi zarur.
Avariyaning oldini oluvchi boshqarish organi sariq rangda bo„lishi darkor. 
Avariya holatida o„chirish tugmasi boshqa tugmalardan kattaroq o„lchamda 
bajarilishi lozim. Bir necha shaxslar tomonidan boshqariluvchi uskunaning 
boshqarish organlari bajarilishi lozim harakatlarning zarur tartibini ta‟minlovchi 
tizimga ega bo„lishi kerak. 
Xabardor qiluvchi elektr lampalari va boshqa xabar beruvchi qurilmalar 
berilayotgan xabarlarning mazmunini (“Yoqilgan”, “O„chirilgan” hamda 
boshqalar) bildiruvchi belgi va yozuvlarga ega bo„lishi lozim. 
Uskuna avtomatik rejimda ishlayotganda, sozlash tugmalari hamda qo„lda 
boshqarish organlari (avariyaviy o„chirish organidan tashqari) o„chirib qo„yilishi 
darkor (texnologik zaruriyat bilan bog„liq holatlar bundan mustasno).
Avariya, nosozliklar va boshqa holatlardan xabar berish uchun uskunaning 
konstruksiyasida signal izatsiya, shuningdek, uskunani avtomatik ravishda 
to„xtatuvchi hamda energiya manbaidan uzib qo„yuvchi vositalar nazarda tutilgan 
bo„lishi kerak. Uskunaning boshqarish tizimi operator tomonidan xatoga yo„l 
qo„yilgan va boshqarish tizimida nosozliklar yuzaga kelgan hollarda xavf
tug„dirmasligi lozim. 
Ishlab chiqarish uskunasiuning ishlash rejimi buzilganligi haqida xabar 
beruvchi signalizatsiyaga, zarur hollarda esa, xavfli nosozliklar, avariyalar va 
xavfli holatlarga yaqin bo„lgan rejimlar yuzaga kelgan taqdirda, uskunani 
avtomatik ravishda to„xtatuvchi hamda energiya manbaidan uzib qo„yuvchi 
vositalarga ega bo„lishi kerak. 
Ishlab chiqarish uskunasining ishchi organlari yoki ularning uzatmalari 
energiya uzatish butunlay yoki qisman uzilib qolgan hollarda xavf tug„ilishining 
oldini oluvchi, shuningdek, energiya uzatish tiklangach, ishchi organlarining 
uzatmalari o„z-o„zidan ishlab ketishining oldini oluvchi moslamalarga ega bo„lishi 
darkor. 
Uskunalarning xavf-xatardan ogohlantiruvchi xabar beradigan (signal) 
elementlari sifatida tovushli, nurlanuvchan va rangli ogohlantirgichlar qo„llanishi, 
ular xizmat ko„rsatayotgan xodimlarning ko„rish hamda eshitish zonasida 

---

o„rnatilishi va ularning signallari ishlab chiqarish sharoitlarida farqlanuvchan 
bo„lishi lozim. 
Uskunalarni qo„lda boshqarish hamda sozlash organlarida belgilab 
qo„yilganidan boshqa tartibda foydalanish xavfli holatlarga olib kelmasligi yoki 
blokirovka yordamida bunga yo„l qo„yilmasligi kerak. Uzun o„lchamli yoki 
ko„zdan kechirish zonasi cheklangan uskunalarda bir nechta avariyaviy o„chirish 
tugmalari bo„lishi zarur. 
Ish joylari ko„tarish mexanizmlari yordamida tashilayotgan yuklarni 
ko„chirish hududidan tashqarida bo„lishi, moslama va asboblarni saqlash uchun 
javonlar yoki shkaflar bilan jihozlanishi lozim.
Bir turdagi mayda buyumlar, yarim tayyor mahsulot hamda ishlab chiqarish 
chiqindilarini sexda taxlash va transportda tashish idishlarda bajarilishi kerak. 
Uskuna, dastgoh va mexanizmlarda begona narsalar bo„lmasligi darkor. Buyumni 
tozalash maxsus ajratilgan aspiratsion tizim bilan jihozlangan joylarda bajarilishi 
zarur. 
Pult yoki boshqaruv qutisi oldidagi doimiy ish joyida sozlanuvchi (burilish 
hisobiga, gorizontal va vertikal yo„nalish bo„yicha sozlanuvchi) o„rindiq bo„lishi 
hamda u amaldagi me‟yoriy hujjatlar talablariga muvofiq kelishi lozim.