81'364. 2 Shamsutdinov mehroj sabirovich
Nutqni ixchamlashtirish funksiyasi
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
frazeologik birliklarning shakil va mano manosabati(1)
|
Nutqni ixchamlashtirish funksiyasi. Iboralarning ayrimlari ma’noni ixchamlashtirish (lakonizasiyalash) xususiyati bilan ajralib turadi. Bunday holatni bizning shoir Erkin Vohidov she’riyatida qo’llangan iboralarga doir olib borilgan kuzatishlar ham to’la tasdiqlaydi. Masalan, adabiy tilda “ko’p gapirmoq, vaysaqilik qilmoq” ma’nolarini ixcham tarzda “gap sotishga usta bo’lmoq” iborasi bilan ifodalanadi. Xuddi shuningdek, “tosh otishga usta bo’lmoq” iborasi ixcham tarzda “yomonlik, dushmanlik hatti – harakatlari qilmoq” ma’nosini anglatadi. Obrazli ifodalash funksiyasi. Badiiy nutqda ayniqsa she’riyatda qo’shma iboralar konkret, ko’rgazmali tasvie uchun xizmat qiladi,shaxs predmet, voqea hodisaning obrazli ifodasi bo’lib keladi. Masalan: “tishni tishga qo’ymoq iborasi”, “Istanbul fojeasi” sheriy drammasidan olingan quyidagi parchada “toqat bilan chidamoq, chidash bermoq” ma’nolarini obrazli tarzda ifodalashga xizmat qiladi:tasavvur qil qanday holga tushar xalotiq. Tishni tishga qo’ydim. Yig’in tamom bo’ldiyu, biz shiyponga borib yetdik. Umuman baho funksiyali iboralar badiiy matnlarda, jumladan Erkin Vohidov she’riyatida faol xarakterlovchi vositalardan biri sanaladi. Ular yordamida turli voqea hodisalar-ga,predmetlarga bo’lgan lirik qahramon munosabati ifodalanadi, voqeaband she’rlarda, dostonlarda esa bir personaj ikkinchisini ana shunday baholash funksiyasi kuchli bo’lgan iboralar yordamida xarakterlaydi: Bizlar ayollarning to’lqinida oqib, u kunlar haqida to’qiymiz doston, ammo o’lganlarga she’r, dostondan ne naf, ne foyda
yig’lashdan qalb dardin aytib. Emotsional funksiyasi. O’zbek tilidagi ko’pgina iboralar ekspressiv emotsional bo’yoqdorlik ajralmas xususiyat sanaladi. Masalan: tilimizda: “arpasini xom o’rmoq” iborasi nima yomonlik qildi ma’nosini ifodalaydi, bu ibora kuchli ohang bilan talaffuz qilinishi yoq unda emotsionallikning kuchliligidan dalolat beradi. Ekspressiv Funksiyasi. Umuman ibora tarkibidagi fonetik,leksik va ayrim grammatik o’zgarishlar undagi ekspressivlik darajasining kuchayishiga olib keladi. a) ibora tarkibidagi fonetik o’zgarish tufayli ekspressivlik darajasining kuchayishi:sochi tikka bo’ldi – sochi tip – tikka bo’ldi: ko’ngli qora – ko’ngli qop – qora;ko’ngli toza – ko’ngli top – toza b) grammatik o’zgarish tufayli:nafasi ichiga tushib ketdi – nafaslari ichiga tushib ketdi,ko’zi qiymadi – ko’zlari qiymadi. Leksik o’zgarish tufayli: narvonga minmoq – ilm narvoniga minmoq; etagini tutmoq – ilhom etagini tutmoq; jilovini tutmoq – ish jilovini tutmoq Frazeologizmlar tarkibidagi so’zlar boshqa oddiy birikmadagi so’zlarga shaklan o’xshab qolishi mumkin: Mirzakarimboyning qo’li uzun,bu ishlarni uddalaydi. Basketbolchining qo’li uzun edi. Bunday holatlarda frazeologik ma’no kontekstga qarab aniqlanadi. O’zbek frazeologizmlarining Grammatik tabiati haqida so’z borganda, ularning ichki sintaktik qurilishi, paradigmatik shakllari, iboralarning sintaktik qurshovi va ularda variantlanish hodisalarini tahlil qilish kerak bo’lad. Frazeologik iboralarga grammatik nuqtai nazardan qaraganda, bunday iboralarning bir xili so’zga teng kelib bir ma’noni anglatadi. Boshqa xillari so’z birikmasiga teng bo’ladi, ba’zilari gapga teng kelib, nisbiy tugak fikrni bildiradi. Mana shu xususiyatlarga qarab, frazeologik iboralarni grammatik tomondan dastlab uchga bo’lish mumkin: 1. So’zga teng kelgan frazeologik iboralar; qo’li ochiq (saxiy), qo’li qattiq (xasis),qattiq qo’l (talabchan),ko’zi yo’lingda (intizor),ko’zi tushdi (ko’rdi), ko’z qorasi (farzandi) kabilar. 2. So’z birikmasiga teng kelgan frazeologik iboralar; ko’nglidagini ochib tashladi (sirini aytdi), o’zlarini aka eskilarni taka deb yurdi (yalinib yolvorib yurdi),ko’zini shira bosgan (muvaffaqqiyatlardan esankiradi). 3. Gapga teng kelgan frazeologik iboralar;kengashli to’y tarqamas (har bir ish maslahat bilan bo’lsa yaxshi), qolgan ishga qor yog’ar (har bir ish o’z vaqtida bo’lishi durust), oyni etag bilan yopib bo’lmas (ayb – nuqsonlarni yashirib bo’lmaydi). O’zga teng kelgan frazeologik iboralarga morfologik jihatdan qaraganda unday iboralardan kelib chiqadigan ko’chma ma’no fe’l, sifat, ot va ravish so’z tukumlariga teng kelishi mumkin[23;15]. Shunga ko’ra so’zga teng frazeologik iboralarni morfologik tomondan asosan 4 ga bo’lish mumkin. 1. Fe’l frazeologik iboralar; ko’zi yetdi (biladi, tushunadi), ichi kuydi (qayg’urdi), ko’ngil qo’ydi (sevdi). 2. Sifat frazeologik iboralar: terisi qalin (beg’am, beparvo), oq ko’ngil (vijdonli), dunyoni suv bossa to’pig’iga chiqmaydi (beparvo, beg’am) 3. Ot frazeologik iboralar: ko’z qorasi (farzand),umr bahori (yoshlik), aql chirog’i (ilm), ko’z bo’yamachilik (aldash). 4. Ravish frazeologik iboralar: bir yoqadan bosh chiqarib (do’stona, birgalikda), yeng shimarib (astoydil), bosh ko’tarmay (tinmay). Frazeologik iboralar gapda har qanday bo’lak bo’lib keladi. a) ega vazifasiga kelgan frazeologik ibora b) kesim vazifasida kelgan frazeologik ibora c) aniqlovchi vazifasida kelgan frazeologik ibora d) to’ldiruvchi vazifasida kelgan frazeologik ibora e) hol vazifasida kelgan frazeologik ibora Frazeologik iboralar tuzilishi tomondan so’z birikmasi, sodda va qo’shma gap shakllarida keladi; 1. So’z birikmasi shaklidagi frazeologik ibora 2. Sodda gap shaklidagi frazeologik ibora 3. Qo’shma gap shaklidagi frazeologik ibora
Get the wrong end of the stick (misunderstand) – verb + object Pull a fast one (trick, deceive smb) – verb + object Poke your nose into (interfere) – verb + object Be over the moon (extremely happy) – verb + prepositional phrase Feel down in the dumps (depressed) – verb + prepositional phrase Be in the red (have a negative bank balance) – verb + prepositional phrase Frazeologik birliklarning ifoda plani sifatida kamida ikkita mustaqil so’z qatnashadi. O’zaro sintaktik bog’langan bu so’zlar mohiyatiga ko’ra birikmaga yoki gapga teng bo’ladi[35;55]. Frazeologizmlar tarkibida qatnashgan so’zlar orasidagi sintaktik bog’lanish o’z kuchini saqlaydi, faqat ichki bo’ladi. Iboralarning paradigmatik shakllari (turlanishlari, tuslanishlari kabilar) dastavval ularning qaysi turkumga mansub ekanligi bilan belgilanadi. Iboralarning asosiy qismini fe’l frazeologik birliklar tashkil etadi. O’zbek tilidagi iboralarning leksik va grammatik variantlari mavjud. Leksik variantlar quyidagi turlarga bo’linadi. a) leksik almashtirish: og’ziga talqon solmoq – og’zi so’k solmoq b) leksik tanlash: daryodan bir tomchi – daryodan tomchi c) leksik qo’shish: esini tanimoq - es hushini tanimoq Bu variantlar orasida leksik almashtirish esa murakkab hisoblanadi. Leksik so’z qo’shish esa eng kam uchraydi.
Grammatik variantlanish ham xuddi leksik variantlanish bo’lganidek asosan ibora tarkibidagi biror grammatik qismni almashtirish,tanlash yoki unga qo’shish voqe bo’ladi. Grammatik variantlanishda o’ziga xos hodisa so’z komponentlarning joylashish tartibi asosida yuzaga keladigan variantlanish ham bor. 1. Almashtirish asosida paydo bo’ladigan variantlanish: o’tirgani joy topolmaslik – o’tirishga joy topolmaslik. 2. Qo’shish asosida paydo bo’ladigan variantlanish: holdan toymoq – holdan toydirmoq. 3. Tashlash asosida: ko’zi ilindi – ko’z ilindi 4. Tartib o’zgartirish asosida: bog’dan kelsa – bog’dan kelmoq Frazeologik qo’shilma va uning turlari. Frazeologik qo’shilma ko’pincha ikki so’zdan, ba’zan undan ortiq so’zdan ham tarkib topadi. Frazeologik qo’shilma tarkibidagi bir yoki ikki so’z ko’chma ma’noda qo’llanib, boshqasi o’z leksik ma’nosini saqlagan bo’ladi. Ko’chma ma’noni ifoda etgan element yolg’iz o’zi kelganda ko’chma ma’nolik xususiyatini yo’qotib,oz asl ma’nosini bildiradi. Shuning uchun ham frazeologik qo’shilma tarkibidagi bir elementning ko’chma ma’no ifoda etishi uchun ikkinchi elementi o’z ma’nosida kelgan bo’lishi shart. Bundan ma’lum bo’ladiki, frazeologik qo’shilmadagi bir elementdan anglashiladigan ko’chma ma’no butun bog’lanmadagi so’zlarda bog’langan ma’nodan yuzaga keladi. Shunday qilib tarkibidagi so’zlardan biri yoki ikkitasidan ko’chma ma’nosiga asoslangan va bog’lanmadagi barcha so’zlardagi xos mustaqil ma’no markazlarini saqlab qolgan iboralar frazeologik qo’shilma deb aytiladi. Frazeologik qo’shilma tarkibidagi erkin element bu iboraning erkin so’zlar bog’lanmasi va sintaktik bog’lanmalarga o’xshashlik tomonini ko’rsatadi, ammo farzeologik qo’shilmalarni sintaktik bog’lanmadan farqlay bilishi kerak[14;109]. Bu farqni quyidagi misollar bilan ko’rish mumkin; Achchiq choydan bo’lsin. Bunday achchiq gaplardan biz ham benasib qolmadik. Birinchi misoldagi achchiq choy iborasi sintaktik bog’lanma bo’lib, har bir so’z leksik ma’nosida qo’llanmoq-da ikkinchi misoldagi achchiq gap iborasi frazeologik qo’shilma hisoblanadi, chunki bunda gap so’zi o’z ma’nosida, achchiq so’zi esa ko’chma ma’noda (koyituvchi,ranjituvchi ma’nolarida) ishlatilgan. Frazeologik qo’shilmalarni komponentlarining o’zaro aloqada kirishi,ularning qaysi so’z turkumlari orqali ifodalanishi jihatdan uch turga ajratish mumkin; a) qaratqichli frazeologik qo’shilma b) sifatlovchi frazeologik qo’shilma c) predekativli frazeologik qo’shilma Qaratqichli frazeologik qo’shilmalarda birinchi o’z leksik ma’nosida kelgan component qaratqich kelishigida (yoki belgili yoki belgisiz shaklda) ikkinchi so’z ko’chma ma’noda kelgan komponent qaralmish holida bo’ladi. Sifatlovchi frazeologik qo’shilmalarda birinchi so’z ma’noda kelgan komponent sifatlovchi, ikkinchi so’z o’z ma’nosida kelgan analitik tipdagi qo’shma fe’lning ko’makchi qismi aloqada kirgan bo’ladi. Frazeologizmlarni ilmiy tadqiq qilishda tilshunoslikda keng tarqalgan distributiv metoddan foydalanish mumkin. Frazeologizmlarning nutqda ishlatilish xususiyatlarining distributiv metod yordamida o’rganish orqali ularning struktural – semantik belgilari chuqurroq aniqlanadi. Undan tashqari, frazeologizmlarni o’rganishda ularning semantic – struktural belgilarini tilning mazmun rejasi bilan uning ifoda rejasini munosabati borasida qaramoq zarur. Frazeologizmlarning strukturasi va ma’nolarini bir – biriga qarama qarshi qo’yish (oppozitsiya) aniqliklarga olib keladi. Frazeologizmlarning grammatik tomonlarini ham hisobga olish zarur. Chunki frazeologizmlarning komponentlari o’rtasida sintaktik aloqalar,ularga qo’shiluvchi affikslar muhim rol o’ynaydi.frazeologiyaning xususiyati shundaki, uning ma’nosini so’zma – so’z, aynan tushunish mumkin emas,balki uning “tagida yotgan” ma’nosini aniqlash zarur. Masalan: “Bu odamning ko’ngliga qo’limni solib ko’rsam niyati buzuq ekan” jumlasidagi “ko’ngliga qo’limni solib ko’rsam” degan ma’no mujassam. Frazeologik birliklarning bir – birlari o’rnini ishlatila olish xususiyati substansiya metodi yordamida,ularning turg’un va almashtiruvchi komponentlari o’rtasidagi bog’lanishlar transformatsiya metodi yordamida chuqurroq ochiladi. Frazeologik birliklarning struktrual – sintaktik metodda har bir so’z ham mustaqil ma’noga eg bo’lavermaydi. Frazeologik birlilkarda ham variantlanish mavjuddir. Ko’p variantli iboralarning asosiy qismini ikki va uch variantli iboralar tashkil qiladi. Umuman,freazeologik birliklarda variantlanish boshqa til birliklardagiga nisbatan kuchli bo’lib, bir ibora variantlarining soni o’ntagacha yetadi. Variantlanish tufayli bir ibora boshqa bir iboraga aylanmaydi,bir iboraga xos boshqa obraz birligi,lug’aviy ma’no birligi saqlanadi. Varisntlanish iboraga xos yaxlitlikning o’zi doirasida, shu yaxlitlik yo’l qo’ygan darajada voqe bo’ladi. Aks holda ibora yo’q bo’ladi,yoki boshqa ibora barpo qilinadi. Ibora tarkibini Grammatik o’zgartirish bilan hosil bo’ladigan variantga Grammatik ma’no deyiladi. Grammatik variantlanish ham xuddi leksik variantlanishda bo’lganidek, asosan ibora tarkibidagi biror Grammatik qismni almashtirish, tashlash yoki unga qo’shish bilan voqe bo’ladi. Grammatik variantlanishda o’zoga xos hodisa so’z komponentlarining joylashish tartibi asosida yuzaga keladigan variantlanish ham bor: 1. Almashtirish asosida paydo bo’ladigan:o’tirgani joy topolmaslik, qo’ynini puch yong’oqqa to’ldirmoq. 2. Qo’shish asosida paydo bo’ladigan variantlanish: holdan toymoq va holdan toydirmoq; ko’ngi bo’shadi va ko’ngli bo’shashdi. 3. Tashlash asosida paydo bo’ladigan variantlanish: ko’zi ilindi – ko’z ilindi. 4. Tartib o’zgarish asosida: bog’dan kelsa tog’dan kelmoq, tog’dan kelsa bog’dan kelmoq. Ko’rinib turibdiki, variantlarni sinonimlardan farqlovchi belgi sifatida quyidagilar sanaladi: 1. Ayni bir tushunchaga teng kelish. 2. Emotsionallik darajasida teng kelish.
3. Funksional stillarda ishlatilishi bir xil bo’lishi. 4. Istagan konteksda bir o’rinda ikkinchisini ishlatish mumkinligi. 5. Kamida bir komponentni ayni bir so’z bo’lishi. Majburiy bo’lmagan, ammo variantlarni topib olishda yordam beradigan belgilar deb quyidagilar sanalgan: 1. Bir iboraning informatsiyasi natijasida tug’ilish va qisman boshqa – boshqa iboralarning to’liq tenglashuvi hamda o’xshab ketuvi natijasida tug’ilish. 2. Bir xil grammatik qurilishli bo’lishi. 3. Ayni bir yoki yaqin obrazning mavjudligi. 4. Izohlanish darajasining bir xilligi. Turkiy tillar materialida,shu jumladan o’zbek tili materialida frazeologik variatsiya deyarli o’rganilmagan. O’zbek tili materialida frazeologik variatsiya deyarli o’rganilmagan, O’zbek tili frazeologik boyligida allaqachon sezilgan, alohida ta’kidlangan-u, frazeologik variant tushunchasi termini kiritilmagan. Grammatik variantlarni o’rganishga bag’ishlangan maqolalar ham e’lon qilingan, ammo bularda ham variant atamasi ishlatilmagan. Faqat muallifning so’ngi ishlaridan birida bu atama berilgan. Shunda ham misollar leksik variantlargagina keltirilgan. Ingliz tilida frazeologik variantlanish mavzusida so’z borganda, avvalo shuni ta’kidlash kerakki,variantlanish barcha til birliklariga, jumladan frazeologik birliklarga ham xos hodisa. Variantlanish va strukturaviy sinonimiyaning o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Frazeologik variantlar – ma’noning sifati va hajmi jihatdan stilistik va sintaktik vazifasi jihatidan o’xshash turli ko’rinishlarga esa frazeologik birlik deyiladi[6;66]. Strukturaviy sinonimlar – leksik tarkibi bir – biriga o’xshash,lekin ma’no ottenkalari, stilistik yo’nalishi va obrazlilik jihatdan farq qiluvchi frazeologik birliklar. Frazeologik variantlar ham bir struktura ham ko’p strukturaviy bo’lishi mumkin. Frazeologik variantlarning quyidagi tiplari ajratiladi:
1. Leksik variantlar – not to lift (raise,stir yoki turn) a finger,close (near) at hand,give a green light, a friend at curt; 2. Grammatik variantlar – bunday variantlar yana uchga bo’linadi: a) morfologik – the procruste’s bed = the Procustean bed; b) sintaktik – take away smb’s breath=take smb’sbreath away; c) morfologik – sintaktik – a Herculean labour = herculean labour’s = a
1. Orfografik variantlar – hand in love = hand – in – love; 2. Qurama (kombinatsiyalashgan) variantlar – arouse/stir up a nest of
Ikki holatda frazeologik variantlanish yo’qolishi mumkin: 1. Agar variantlar orasida ayrim farqlar paydo bo’lsa, ular variantlik xususiyatini yo’qotadi va strukturaviy sinonimlarga aylanadi. 2. Variantlarning eskirishi va frazeologik birliklarning variantsiz brlikka aylanishi holatida. Masalan, show the white feather – boshlang’ich ko’rinishi show (mount) the white feather tarzida bo’lgan: Strukturaviy sinonimlar bir – biridan quyidagicha farq qiladi: 1.Idiografik – stukturaviy sinonimlarda ma’noning u yoki bu darajada farqlanishi kuzatiladi. Masalan,set one’s heart on va set one’s mind on biron narsaga intilmoq ma’nosini bildiradi. Lekin set oen’s heart on bironnarsani yurakdan istamoq, butun qalbi bilan intilmoq ma’nosini bildirsa,set one’s mind on biron narsani istamoq, xoxlamoq ma’nosini anglatadi. Bu quyidagi maqollarda yaqqol ko’rinadi: ● Freda:I’ll dance with you, if you like. Capitain A: Please,don’t think me impolite, but I have set my heart on dancing with Fraulein Sari ● But he was not a man who let a thing drop when he has set his mind on to it. 2. Stilistik – strukturaviy sinonimlar stilistik yo’nalishlar bilan farqlanadi. Masalan,not to care to straws – oddiy so’zlshuv iborasi, not to care a down – qo’pol ibora. Misollar: “Your uncle says he ought to resign from his cub” – “Urlfird doesn’n care two straws about his club” But I don’t care a damn – pardon me,mean,well,that’s what I really mean. I don’t care a damn about tiled baths and garbage incenrators. 3. Qo’llanish doirasi bilan farqlanuvchi strukturaviy sinonimlar. Masalan, inglizcha on the cards,amer in the cards, be the worth of drink/for liquor – umumiy adabiyotga xos variantlar, be the worth for drink iborasi esa shotlandiya dialektiga xos. Semantik farqlar yo’qolganda strukturaviy sinonimlar frazeologik variantlarga aylansa, strukturaviy sinonimiya yo’qoladi. Strukturaviy sinonimlar ikki xil xususiyatga ega. Bir tomondan ular aynan o’xshash iboralar emas va shuning uchun ularni alohida frazeologik birliklar sifatida o’rganish maqsadga muvofiq. Ikkinchi tomondan ularning ba’zilarida variantlik munosabatlari saqlanib qoladi. Frazeologik variantlar bilan strukturaviy sinonimlar o’zaro chambarchas bo’gliq. Strukturaviy sinonimiya strukturaviy semantic holatlarda eng murakkab holat hisoblanadi. Variantlanish bilan strukturaviy sinonimik
munosabatlar frazeologiyaning sistemaviyligini namoyon etadi. Frazeologik sinonimlarning leksik tarkibini o’rganish, bir tomondan, sinonimlarning paydo bo’lishini aniqlashga yordam beradi. Ikki iboraning o’zaro sinonim bo’lishida komponentlarning miqdori ahamiyatsiz: sinonimlarda biri ozroq so’zdan, ikkinchisi ko’proq so’zdan tarkib topaveradi. Bundan qat’iy nazar ko’pchilik hollarda sinonim iboralar tarkibida qatnashuvchi komponentlarning miqdori teng keladi. Bu ayniqsa ikki komponentli iboralar orasida ko’p. Uch komponentdan topgan bir qancha sinonim iboralarda, shuningdek, to’rt komponentdan tarkib topgan bir qancha sinonim iboralarda ham komponentlarning miqdori yo’q.
Komponentlarning miqdori bo’lmagan sinonimlarda turlicha munosiblik mavjud; birida ikkita, birida to’rt component va hokazo qatnashadi. Tasvirni osonlashtirish uchun quyidagi sinonim iboralar komponentlarining miqdoriga asoslanadi.
Bunday iboralarning leksik tarkibini o’rganishda, bir tomondan komponentlarning miqdorini,ikkinchi tomondan sinonimiya uyasidagi iboralarning miqdorini hisobga olib borish kerak [17;70]. 1. Tarkibida ikki ibora qatnashadigan iboralar. a) Har ikki iboraning bir komponenti aynan shu so’z, ikkinchi komponenti esa boshqa so’z bo’ladi. Bunda boshqa – boshqa so’z komponentlari: ● Ma’no – munosabati hosil etadi: —ko’pincha ot so’z bo’lib keladi: ikki og’iz – ikki shingil, og’zi bormadi – til bormadi kabi; —fe’l bo’ladi: jiniga yoqmaslik – jini suymaslik, yeb bilmaslik – yeb ko’rmaslik kabi; —ifat bo’ladi: duch kelgan to’gri kelgan,ko’ngli bo’sh – ko’ngli yumshoq/yumshoq ko’ngil kabi; —butun bilan qism munosabatini aks ettiradi:ko’zning oq – u qorasi – ko’z qorachig’i; —o’zagi bir bo’ladi:tilini qismoq – tili qisildi – tili qisiq bo’ldi – tilini qisiq qilmoq.
— ko’pincha fe’l bo’ladi: boshiga yetmoq – boshini yemoq, yo’l olmoq, yo’l solmoq; — ot turkumiga xos bo’ladi:jigardan urmoq, jonini hovuchlab – yuragini hovuchlab,ichi qora – ko’ngli qora; — sifat bo’ladi:ko’zi ochiq – ko’zi tirik, haddan tashqari – haddan ziyod; ba’zan olmosh, taqlid so’z bo’ladi;san – manga bormoq – adi – badiga bormoq, kim biladi – kim biladi – xudo biladi. b) Ikkala komponent boshqa – boshqa so’zlardan tarkib topgan bo’ladi: ● Bir komponentli o’z muqobili bilan ma’no munosabatini hosil qiladi,ikkinchi komponenti ma’mo munosabatini hosil qilmaydi; — sinonim bo’ladi: yodidan ko’tarmoq – todidan ko’tarilmoq – esidan chiqarmoq: — yaqin ma’noli so’zlar bo’ladi: bir pullik – sariq chaqalik, burnini ko’tarmoq burni ko’tarildi – dimog’i shishdi;
— predmet ma’nosini anglatuvchi komponentlari yaqin ma’noli so’zlar esa o’zaro sinonim bo’ladi: ko’ngli qattiq – qattiq ko’ngil – tosh yurak – yuragi tosh; — predmet ma’nosini anglatuvchi komponentlari yaqin ma’noli so’zlar, harakat ma’nosini anglatuvchi komponentlari esa o’zaro sinonim bo’ladi: lom – mim demaslik – churq etmaslik;
etmaydi: boshiga ko’tarmoq – shovqin qilmoq,pinakka ketmoq – xayolga cho’mmoq. Ikki iborali sinonimiya uyasining uch komponentli ● har ikki komponenti o’z muqobili bilan ma’no munosabati hosil etmaydi: bo’shiga ko’tarmoq – shovqin qilmoq,pinakka ketmoq – xayolga cho’mmoq. Ikki iborali sinonimiya uyasining uch komponentli ko’rinishida :
muqobili bilan ma’no munosabati hosil etmaydi:og’zining tanobi qochdi – og’zi qulog’iga yetdi; ● bir muqobil komponentlar ayni shu so’z, ikki komponentlar o’zaro sinonim, uchinchi muqobil komponentlar ma’no munosabati hosil etmaydi:sevinchi ichiga sig’maydi – quvonchi olamga sig’maydi; ● ikkita komponenti ayni shu so’z, bir komponenti o’z muqobili bilan ma’no munosabati hosil etmaydi:ko’kragi tog’day ko’tariladi – ko’nglini tog’day ko’tarmoq – ko’ngli tog’day ko’tarildi; ● barcha komponentlari boshqa – boshqa so’z, shulardan biri o’z muqobili bilan sinonim bo’ladi; podadan oldin chang ko’tarmoq – to’ydan oldin nog’ora chalmoq; ● barcha komponentlari boshqa – boshqa so’z va ular o’z muqobili bilan ma’no munosabati hosil etmaydi: ignadekni tuyadek qilnoq – pashshadan fil yasamoq; ● ikki iborali uyaga birlashuvchi quyidagi to’rt komponentli sinonimlarning bir komponenti ayni shu so’z, qolgan komponentlari boshqa – boshqa so’z va ular o’z muqobili bilan ma’no munosabati hosil qilmaydi: bir yoqadan bosh chiqarmoq – bir jon bir tan bo’lmoq. 2.Uch ibora qatnashadigan uyalar. Shunday sinonimiya uyasi hosil etadigan quyidagi iboralarning barchasi ikki komponentli bo’ladi. Bunda: ● har uch iboradagi bir komponent ayni shu so’z bo’ladi va bunday kompo- nent sifatida ko’pincha ot, qisman sifat, son keladi, boshqa – boshqa so’z komponentlar esa: a) yaqin ma’noli bo’ladi: -har uch iborada yaqin ma’noli bo’ladi:bir og’iz– bir shingil – bir chimdim,yo’ldan ozmoq – yo’ldan ozdirmoq – yo’ldan urmoq – yo’ldan chiqarmoq; -ikkinchi,uchinchi iboralarda yaqin ma’noli bo’ladi, birinchisidagi komponent boshqalari bilan ma’no munosabati hosil etmaydi:vaqti chog’ – dimog’i chog’ – kayfi chog’. b) ma’no – munosabati hosil etmaydi: avjiga yetmoq – avjiga minmoq – avjiga mindirmoq – avjiga chiqmoq – avjiga chiqarmoq – jon bermoq – jonu uzildi – joni chiqdi.
● Ikki iboradagi bir komponent ayni shu so’z bo’ladi va bunday komponent sifatida ot, sifat keladi. Uchinchi iboraning yuqoridagilari muqobil komponentli ular bilan ma’no – munosabati hosil etmaydi. Boshqa – boshqa so’z – komponentlar esa; b) yaqin ma’noli bo’ladi:bahrini ochmoq – bahri ochildi – dimog’i chog’ bo’ldi – dimog’ini chog’ qimoq – kayfi chog’ bo’ldi – kayfini chog’ qilmoq: c) ma’no munosabati hosil etmaydi: kayfi buzuq – tabi tirriq - tabi xira, tinkasi quridi – tinkasini quritmoq – holdan ketkazmoq – holdan toymoq – holdan toydirmoq. Birinchi va ikkinchi iboradagi,shuningdek,ikkinchi va uchinchi iboradagi bir komponent ayni shu so’z bo’ladi,ikkinchi ibora leksik tarkib jihatdan birinchi ibora bilan uchinchi iborani o’zaro bo’glab turadi. Demak ikkinchi iboraning bir komponenti birinchi iboraning bir komponenti, ikkinchi komponenti bilan esa uchinchi iboraning bir komponenti ayni shu so’z bo’ladi. Bunday iboralardagi boshqa – boshqa so’z komponentlar esa: a) birinchi ibora bilan ikkinchi iborada yaqin ma’noli bo’ladi: asabiga tegmoq,g’ashiga tegmoq-g’ashi keldi-g’ashini keltirmoq; b)birinchi iboraning shunday komponenti ikkinchi iboradagi muqobili bilan,shuningdek; uchinchi iboraning shunday komponenti ikkinchi iboradagi muqobili bilan yaqin ma’noli bo’ladi:ichi g’ash-ko’ngli g’ash-ko’ngli xira; c)birinchi iboraning shunday komponenti ikkinchi iboradagi muqobili bilan yaqin ma’noli bo’ladi,uchinchi iboraning shunday komponenti ikkinchi iboradagi muqobili bilan zid ma’noli bo’ladi:dam olmoq-hordiq chiqarmoq-hordiq olmoq. -Har uch iborada ma’no munosabati hosil etmaydi: dong’i ketdi-dong’i chiqdi- dong chiqarmoq-nom chiqarmoq-ko’ngil bog’lamoq-muhabbat qo’ymoq; -Har uch iboraning har ikki komponenti boshqa-boshqa so’z bo’ladi: ipidan ignasigacha-miridan sirigacha-qilidan quyrug’igacha. 3. To’rt ibora qatnashadigan uyalar. Quyidagi sinonimiya uyasida
birinchi va
ikkinchi iboralarning ot komponenti,shuningdek,birinchi to’rtinchi iboralarning fe’l komponenti, ayni shu so’z,qolgan komponentlar boshqa-boshqa so’zlar bo’lib,ma’no mynosabati hosil etmaydi:achchig’i keldi – achchig’ini keltirmoq – achchig’i qistab keldi-qoni qaynadi-qonini qaynatmoq-g’azabga kelmoq-g’azabga keltirmoq.
Shunday sinonimiya hosil etuvchi quyidagi iboralardan birinchi, ikkinchi, uchinchisining ot komponenti, to’rtinchi, beshinchisining esa fe’l komponenti ayni shu so’z: zarar yetkazmoq-zarari tegdi-zarar keltirmoq-xalal yetkazmoq-putur yetkazmoq. Grammatik qurilish jihatidan frazeologiya sinonimlarini dastlab ikki katta gruppaga birlashtirish mumkin: 1.Grammatik qurilishi bir xil frazeologik sinonimlar. 2. Grammatik qurilishi har xil frazeologik sinonimlar.
Bunda bir uyaga birlashuvchi iboralarning barchasi bir xil grammatik qurilishi bo’ladi. Buning ko’rinishlari quyidagilar: 1.Sinonimlar birikmaga teng qurilishli bo’ladi. Sinonim iboralar komponentlarning bog’anish shakli, shuningdek,qaysi turkum so’zi bilan ifodalanishi bir xil bo’ladi: a) ot bilan fe’ldan tarkib topadi: -ikki ibora qatnashadigan iboralar: xayolga cho’mmoq-pinakka ketmoq,yo’l olmoq-y’ol solmoq; -uch ibora qatnashgan iboralar:ko’ngil qo’ymoq-ko’ngil bog’lamoq-muhabbat qo’ymoq; -to’rt ibora qatnashadigan iboralar:oeqasidan tushmoq-izidan tushmoq-ketidan tushmoq-payidqn tushmoq; b)sifat bilan fe’ldan tarkib topadi: -ikki ibora qatnashadigan iboralar:katta ketmoq-katta gapirmoq; -uch ibora qatnashadigan iboralar:baland kelmoq-ustun kelmoq -g’olib kelmoq; c)son bilan otdan tarkib topadi: -ikki ibora qatnashadigan iboralar:bir og’izdan-bir ovozdan; -uch ibora qatnashadigan iboralar:bir og’iz-bir shingil-bir chimdim. d)ot bilan ravishdan tarkib topadi: -ikki ibora qatnashadigan iboralar: ko’zining oq-u qorasi-ko’zining qorachig’i; -uch ibora qatnashadigan iboralar: ipidan ignasigacha-miridan sirigacha-qilidan quyrug’igacha. 2.Sinonim iboralar komponentlarining grammatik bog’lanish shakli bir xil,ammo qaysi turkum so’zi bilan ifodalanishi har xil bo’ladi. a) biri sifat va otdan, ikkinchisi son va otdan tarkib topadi: sariq chaqalik-bir pullik;
b)biri ot va fe’ldan, ikkinchisi taqlid so’z va otdan tarkib topadi; lom-mim demaslik-churq etmaslik[11;48]. Grammatik qurilishi har xil frazeologik sinonimlar Bunday iboralar komponentlarining bog’lanish shakli ham qaysi turkum so’zi bilan ifodalanishi ham har xil bo’ladi: 1.Biri ot va fe’ldan, ikkinchisi ravish va fe’ldan tarkib topadi: shamolga uchmoq- zoye ketmoq. 2.Biri sifat va ikkinchisi ot va fe’ldan tarkib topadi:yaxshi ko’rmoq-kongil bermoq. 3.Biri olmosh va fe’ldan,ikkinchisi taqlid so’zdan va fe’ldan tarkib topadi:san- manga bormoq-adi-badiga bormoq. Shunday qilib, frazeologik sinonimlar ingliz va o’zbek tillarida o’ziga xos xususi-yatlarga ega bo’lib,ular ham so’zlarda bo’lganidek,ma’no jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan,ammo o’zaro anglatgan < zamonaviyligi, ma’lum uslubga xosligi bilan ajralib turadi. Antonimiya til birliklari orasidagi semantic munosabat asosida belgilanadigan hodisalardan biri bo’lib, iboralarda ham so’zlardagi darajada uchraydi. Antonimiyani belgilash, bir tomondan,iboralarning lug’aviy ma’nosini chuqurroq anglashga olib kelsa,ikkinchidan polisemiyada bir iboraning ma’nolarini o’zaro farqlashga yordamlashadi, uchinchidan sinonimlarni belgilashda ham foyada keltiradi. Barcha leksik komponentlari boshqa-boshqa so’zlar bilan ifodalangan iboralar orasidagi antonimiyani belgilash oson: savol bermoq-javob bermoq, yerga urmoq-ko’kka ko’tarmoq. Birinchi antonimlar tarkibidagi har ikki so’z komponentlar,ikkinchi antonimlar tarkibidagi birinchi so’z komponentlar o’zaro antonim. Quyidagi antonim iboralar tarkibida qatnashgan birinchi leksik komponentlar – ayni bir so’zning o’zi, ikkinchi leksik komponentlar esa antonim so’zlar:yuragi keng-yuragi tor. Ko’rinadiki antonim iboralar tarkibidagi antonim so’z komponentlar bu iboralarning o’zaro antonim bo’lishida o’zaro muhim rol o’ynaydi. Ammo barcha antonim iboralar tarkibida antonim so’z – komponentlar qatnashavermaydi. Antonimiya iboradan yaxlitligicha anglashiladigan lug’aviy ma’no asoida belgilanadi. Sinonimiyada bo’lganidek,antonimik munosabat ham polisemantic iboralarda ham har bir ma’noga nisbatan alohida belgilanadi. Polisemantic iboraning bir ma’nosida antonim bor bo’lishi,boshqa bir ma’nosida esa yo’q bo’lishi mumkin. Masalan: savol bermoq monosemantic iborasiga besh ma’noli javob bermoq iborasining faqat birinchi ma’nosi antonim[23;60].
Bittadan ortiq ma’noni anglata olish til birliklariga xos xususiyat bo’lib,iboralarning ham talab qismida uchraydi. Polosemantic iboralarning ko’pchiligi ikki ma’noli, uch ma’noli iboralar anchagina,to’rt,besh ma’noli iboralar kam uchraydi. Masalan,boshiga qilich kelsa ham iborasi bir ma’noni,aqli yetadi iborasi ikkita ma’noni,bo’yniga qo’ymoq iborasiuch ma’noni,qo’lga olmoq iborasi to’rt ma’noni anglatadi. Frazeologik polisemiyada ham xuddi leksik polisemiyada bo’lganidek,bosh ma’no va yasama ma’no farq qiladi. Leksik polisemiya bosh ma’no to’g’ri ma’noga,yasama ma’no
esa ko’chma
ma’noga teng.
Frazeologik polisemiyada,bundan farqli ravishda bosh ma’no ham,ko’chma ma’no ham bo’ladi chunki har qanday frazeologik ma’no ustama,ko’chma ma’no sifatida yuzaga keladi. Ko’p ma’noli iborada uning ma’nolari asosan ikkinchisidan o’sib chiqqan bo’ladi. Ba’zi iboralarning ma’nolari biri ikkinchisi uchun asos vazifasini o’tamaydi, har biri o’zicha shakllangan bo’ladi,voqelikdan har gal har xil obraz olish asosida tug’iladi. Masalan,ikki qo’lini burrnga tiqib iborasi ikki ma’noli: a) quruqdan – quruq hech narsa ololmay; b)bekorchi bo’lib biror foydali mehnat bilan shug’ullanmay. Bu ma’nolar o’zaro bog’lanmaydi,chunki asosida har xil obraz,boshqa-boshqa voqelik yotadi; birinchisi band qo’l bilan borib,bo’sh qo’l bilan qaytish. Ikkinchisida esa qo’lini biror yumush bilan band etmaslik. Frazeologik iboralarning bir-biridan o’sib chiqmaganligini ba’zan ibora tarkibi-dagi so’z komponentlarining boshqa-boshqa leksik ma’noda qatnashuvi bilan izohlash mumkin. Masalan xayoliga kelmoq iborasi ikki ma’noli: 1. o’ylanmoq,idrok etmoq, fahmlamoq; 2. xotirasida tiklamoq. Bu iboradagi xayol so’zi birinchi frazeologik ma’noda o’y, fikr ma’nosi bilan, ikkinchi frazeologik ma’noda xotira ma’nosi bilan qatnashgan.
Til birlilari orasida shaklan teng kelishi hodisasi omonimiya frazeologik birliklarda ham mavjud. Frazeologik omonimiya odatda ikki ibora orasida voqe bo’ladi: qo’l ko’tarmoq. Bu yerda omonimiya ibora bilan ibora orasida voqe bo’ladi,keltirilgan iboralar barcha muqobil shakllarda teng bo’ladi; qo’l ko’tardim- qo’l ko’taradi kabi. Shunga ko’ra bu ikki tur omonimlar deyish mumkin. Odatda bir variantli iboraga ko’p variantli iboraning bir varianti shaklan teng kelib qiladi: gap tegdi kabi. Shaklan teng kelish ko’p variantli ikki iboraning ba’zi variantlari orasida ham sodir bo’ladi: gapida turmoq-so’zida turmoq, lavzida turmoq va gapida turmoq-so’zida qattiq turmoq kabi. Keyingi ikki tur omonimiya asli omoforma hodisasiga teng. Omonimlik munosabatidagi iboralarning leksik tarkibi ikki xil bo’ladi: 1. Har ikki ibora tarkibidagi bir komponent ibora bo’ladi,boshqa komnponent esa ayni bir so’zning o’zi bo’ladi. Masalan; o’ng kelmoq iboralari tarkibidagi fe’l komponentlar esa omonim so’zlar bilan ifodalangan: birinchi ibora tarkibida ters ibora sifatining antonimi, ikkinchi ibora takibida esa tush otining antonimi qatnashadi. 2. Har ikki ibora tarkibidagi barcha komponentlar ayni shu so’zlarning o’zi bo’ladi. Bunga ikki holat bor: a)Iboralar tarkibidagi so’zlar har xil leksik ma’nosi bilan qatnashadi. Masalan: dam bermoq va dambermoq iboralari tarkibida fe’l komponentlar ayni bir leksik ma’nosi bilan qatnashadi (dam-havo, yel; dam-istirohat) b)Iboralar tarkibidagi ayni bir leksik ma’no bilan qatnashadi. Bunday omonimiya izohlashdan so’z komponentlarga suyanib bo’lmaydi, iboralar asosida yotgan voqelikka,shu voqelikdan olingan obrazga suyanadi. Masalan:ichagi uzildi iboralari tarkibidagi so’z komponentlar ayni bir leksik ma’nosi bilan qatnashgan, ammo bu iboralar asosida boshqa-boshqa obraz yotadi: birinchi iborada qattiq va uzluksiz kulgandan ichaklar silkina-silkina uzilib
ketgudek bo’lishadan, ikkinchi iborada esa uzoq muddat ovqatlanmaslik natijasida ichaklarning ingichkalashib, uzilish darajasiga yetishidan obraz olingan. Iboralar orasida shaklan teng kelishdan tashqari,shakliy yaqinlik hodisasi ham bor. Shu asosda frazeologik paronimlar va frazeologik paraformalar haqida gapirish mumkin. Ba’zan iboralar o’zaro leksik tarkibidagi bir so’z komponenti bilangina farq qiladi,shu farqli so’z komponentlar ham bir-biriga o’xshash bo’ladi. Ana shunday shakliy yaqinlikka ega ikki iborada frazeologik paronimlar deyiladi. Masalan: yetti uxlab tushiga kirmaslik va yetti uxlab tushida ko’rmaslik yuragi tars yorilib ketayozdi va yuragi qoq yorila yozdi Ikki ibora leksik jihatdan aynan grammatik tarkibi jihatdan farqlanib turishi mumkin bunday iboralarga frazeologik pareaformalar deyiladi. Masalan:joni kirdi- jnni kirgizmoq iborasidan jon kirdi-jon kirgizmoq iborasi grammatik tarkibida egalik affiksi yo’qligi bilangina farq qiladi: payiga tushmoq iborasidan – payidan tushmoq iborasi ot komponentining boshqa kelishikda kelishi bilan farqlanadi Xulosa qilganda,tilda mavjud sinonimik,antonimik,omonimik va paronimik frazeologik iboralar ham so’zlarning shakl munosabatiga ko’ra turlari kabi uslubiy vazifa bajaradi. Ular bajargan uslubiy vazifalar tilning ta’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi.
III BOB. Toponimlarning shakl va ma’no munosabatlari. 3.1 Ingliz tili toponimilarning semantik-grammtik o’ziga xosligi. Zamonaviy tilshinoslikda joy nomlarini o’rganish toponomika sohasining asosiy obyekti hisoblanadi. Chunki toponimika onomistikaning bir bo’limi sifatida geografik joy nomlari, ularning ma’nosi, kelib chiqishi, strukturasi va o’zgarishini o’rganuvchi tilshunoslikda, balki tarix, geografiya fanlarining ham o’rganish obyekti sifatida qaraladi. Toponimika onomastikaning bir bo’limi sifatida o’rganilar ekan, toponimlar sohasida tilshunos olimlardan A.V.Superanskaya, T.N.Mel’nikova. E.M.Murzaev, O.A.Leonovich, V.D.Belenskaya, G.D.Tomaxin, G.P.Smolitskaya,N.V.Podol’skaya, V.V.Kuzikov, Ye.V.Rozen, T.Nafasov, S.Naimov, E.Begmatov, A.S.Aslonova T.J.Ernazarovlarning xizmatlari benihoya kattadir [49;5] Joy nomlarini o’rganish faqat tilshunoslik ilmining obyekti emas, balki tarix,geografiya kabi fanlarning o’rganish obyekti hisoblanadi. Joy nomlari turli nuqtai nazardan o’rganilayotgan bo’lsa ham, ularning ayrim qirralari zamonaviy yondashuvni talab etadi. Bu borada ayniqsa frazeologik birliklarni lingvomadaniy tadqiq qilish, ularning milliy-madaniy jihatlarini yoitish hozirgi zamon tilshunosligining eng dolzarb masalalaridan biridir. Chunki til misolida frazeologizmlar tahlil qilinmasin, ularda joy nomlarining ifodalanishi o’sha xalq hayoti, turmush tarzi, madaniyati ifodalangan bo’ladi. O’rganilayotgan territoriya aholining madaniyati, tarixi, urf-odatlari, og’zaki ijod bevosita ular yashayotgan geografik joy nomlari bilan bog’liq bo’ladi. Toponika sohasida yirik tadqiqot olib borgan rus tilshunosi A.V.Urazmetova bu sohada shunday fikrlarni bayon etadi: “Toponimlar xalq xarakterining o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatibgina qolmasdan, ular halq hayotining tarixiy, hududiy va tabiiy – geografik
sharoitlardan tashqari,millatning urf-odatlar,rasm-rusumlari va og’zaki ijodida tasvirlangan ruhiy kechimlari aks etgan bo’ladi. Bu hol boshqa madaniyatni, ayniqsa,chet tilini o’rganishda asqotadi.[34;79] A.V.Urazmetova tarkibida joy nomlari qatnashgan frazeologizmlarning toponim komponentlarini o’rganib chiqib, ularda madaniyatning aks etishi nuqtai – nazardan ikkiga bo’linadi: 1) Milliy – madaniy frazeologizmlar 2) Madaniyatlarning o’zaro tasiri asosida paydo bo’lgan frazeologizmlar.[42;6] Tilshunoslik nuqtai nazaridan tildagi frazeologizmlar tahlil qilinadi, ularning aksariyati milliy negiz asosida kelib chiqqanligi, xalqning ko’p asrlik aqliy va ma’naviy ijodi mahsuli ekanligi namoyon bo’ladi. Milliy – madaniy frazeologizmlar uch xil omil bilan yuzaga chiqadi. a) Ijtimoiy-tarixiy omillar asosida yuzaga chiquvchi frazeologizmlar: b) Xalq ijodi asosida yuzaga chiquvchi frazeologizmlar: c) Xalqning kundalik turmush tarzi, hayoti,,rasm-rusumlari va urf-odatlari bilan bog’liq omillar asosida yuzaga chiquvchi frazeologizmlar: Ijtimoiy-tarixiy omillar asosida yuzaga chiqadigan frazeologizmlar uzoq o’tmish, tarixiy voqealar, bo’lib o’tgan ayrim hodisalar asosida yuzaga keladi. Ular yarixiy hodisalarni bevosita qamram olib, ma’lim bir tarixiy voqea bilan bog’liq bo’ladi. Biz ishimizda ushbu frazeologizmlarning ayrimlarini tahlil qilamiz. 1. to go to Canossa-frazeologizmi o’zbek tiliga “mag’lubiyatni tan olgan hamda g’ururidan voz kechmoq”, “biron kishi oldida past ketmoq” iboralari bilan tarjima qilinadi. Voqelik esa aslida shunday: 1977 yilda Kanossada german imperatori Genrix IV mag’lubligini tan oladi va Rim papasi Grigoriy VII oldida past ketadi. Ushbu voqelik sabab tilda “to go to Canossa” frazeologizmi paydo bo’lgan. 2. Meet one’s Waterloo – eng so’ngi zarbaga (mag’lubiyatga) uchramoq frazeologizmi. Ushbu frazeologizmning paydo bo’lishiga sabab shundan iboratki,
1815 qilda fransuz qo’mondoni Napaleonning Vaterlo oldidagi eng so’nggi qaqshatgich zarbaga uchragan. Uning ushbu mag’lubiyati, zarbaga uchrashi tilda “meet one’s waterloo” iborasini paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. 3. Brummagen button – soxta tanga (mis xususidagi tanga). Ushbu frazeologizm ancha eskirgan bo’lib, Birmigham ya’ni Angliyaning yirik shaharlaridan birining nomini buzib aytilgan shakli. Ushbu shaharda o’tgan XVII asrda shaharda kumush tangalar soxtalashtirilgan, shuning natijasida “Brummagen button” iborasi yuzaga kelganligini ko’ramiz. Demak, birinchi guruhga kiruvchi frazeologizmlar ijtimoiy-tarixiy omillar asosida yuzaga keladi hamda uzoq o’tmish va tarixiy voqealar bilan bog’langan bo’ladi. Ikkinchi guruh frazeologizmlar xalq ijodi asosida yuzaga kelib,ular ikkita guruhga bo’linadi: 1. Xalq ijodiga bevosita aloqador bo’lgan frazeologizmlar 2. Adabiyotga oid frazeologizmlar. Xalq og’zaki ijodiga tegishli bo’lgan frazeologizmlar afsona, hikoya, xalq tomonidan yaratilgan rivoyatlar,bolalar o’yini hamda so’z o’yinlari asosida yuzaga keladi. Ular tahlil qilinganda bevosita xalq tomonidan yaratilganligiga guvoh bo’lamiz. 1. Be born within the sound of Bow bell. Frazeologik ibora o’zbek tiliga “Londonda tug’ilmoq” deb tarjima qilinadi. London shahri markazida Saint- Maryle-bow cherkovi bo’lib, bu cherkov butun Angliya mamlakati bo’ylab o’zining qo’ng’iroq jarangi bilan mashhurdir. Cherkovdan chalingan qo’ng’iroq tovushi butun mamlakatga go’yo eshitilgandek ushbu frazeologik birlik paydo bo’lishiga sabab bo’lgan.
2. Have kissed the Blarney stone – ibora o’zbek tiliga “tilyog’lamachi”, “xushomadgo’y bo’lmoq” deb tarjima qilinadi. Ushbu iboraning paydo bo’lishi Germaniyada Blarni qasri oldida kattakon bir tosh bo’lib, ingliz xalqi tomonidan Yaratilgan afsonaga ko’ra,bu toshni o’pgan odam xushomadgo’ylik, laganbardorlik qobiliyatiga ega bo’ladi. Shu asosda tilda “have kissed the Blarney stone” iborasi yuzaga kelganligini ko’ramiz. 3. Go for a Burton – o’lmoq, dunyodan ko’z yummoq, izsiz yo’qolmoq, bankrotga uchramoq kabi iboralar bilan tarjima qilinadi. Frazeologik iboraning tarixan kelib chiqishiga nazar tashlansa,uning tarixi shunday. Burton-Stafforshir viloyatidagi pivo ishlab chiqaradigan kichik shahar. Frazeologik ibora esa birinchi marta britaniyalik uchuvchilar II jahon urishida halok bo’lgan quroldosh do’stlarini eslab ishlatilganligini ko’ramiz. Go for a Burton – iborasiga ingliz tilida juda ko’plab sinonimlar ham mavjud. Ular quyidagilar: to give up the ghost
go to glory go to one’s last account to die hand in one’s checks go west take the ferry O’zbek tilida ham shunday frazeologik birliklar mavjud: o’lmoq, vafot
hokazo.
4.Kilkenny cats – ashaddiy dushmanlar. Tarixan ma’lumki,XVII asrda Kilken va Ayrishtaun shaharlari o’rtasida shafqatsiz urush bo’lib,urushdan keyin har ikkala shahar ham vayron bo’lgan. Undagi xarobalar,vayron bo’lgan uy-joylar,xalq katta aziyat chekkan. Shu sababdan tila “.Kilkenny cats” iborasi paydo bo’lgan. Xalq ijodi asosida yuzaga keladigan frazeologizmlarning ikkinchi guruhi bevosita adabiyotga oid frazeologizmlardir. Adabiyotga oid joy nomlari bilan kelgan frazeologizmlar badiiy asarlar, personajlar va badiiy sitatalar bilan bog’liq holda paydo bo’ladi.Ulardan so’z ustalari asarlarining ta’sirchanligi oshirishda foydalanib,obrazlikni yuzaga keltiradi.Mashhur ingliz adibi Charlz Dikkens o’zining asarida “London Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|