81'364. 2 Shamsutdinov mehroj sabirovich
I was almost at death’s door last week
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
frazeologik birliklarning shakil va mano manosabati(1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bugungi ishni ertaga qo’yma, dushmanga omon berma, yovga bo’ysinmoqdan ko’ra o’lim afzal
- Boshga qilich kelsa ham
- Pul (money)ga oid frazeologizmlar
- 2.3 Frazeologik sinonim, frazeologik antonim, frazeologik omonimlarning shakl va ma’no munosabati.
- Endi to’rtinchi rotani ham ratsiya bilan ta’min qilsak,oshiq olchi bo’lardi. Bu yerda ekanizni eshitib,hech narsa ko’zimga ko’rinmadi,uchib
- Boshida yong’oq chaqmoq – o’ta darajada azoblanmoq
- Iboralarning grammatik tabiati.Ichki sintaktik qurilishi.
- Frazeologizmlarning nominativ funkstiyasi.
|
I was almost at death’s door last week. (very sick) [73;106] Frazeologik ma’no va qo’shimcha ottenkalardan iborat bo’ladi.Belgi,harakat haqida frazeologizm ifodalaydigan ma’lumot frazeologik ma’no deyiladi. Masalan: Qizim boshimni osmonga yetkazdi. Frazeologik ma’no obrazli va jozibali bo’ladi. Shu xususiyati bilan leksik ma’noli so’zlardan biroz ajralib turadi: xufiya-yeng ichida, beqiyos yer bilan osmoncha,xursand-og’zi qulog’ida.Ayrim frazeologizmlar bildirilgan ma’nolarni bir so’z bilan ifodalab qo’ymaydi.Masalan; Qildan qiyiq topib janjal chiqaradi. Qosh qo’yaman deb ko’z chiqarib qo’ydi. [25;15] Frazeologik ma’no ibora tarkibidagi so’zlardan birining ko’chma ma’no berishi (shirin so’z, achchiq gap, ishning ko’zi, gapning tuzi) mumlin yoki tarkibidagi komponentlarning ma’nolariga aloqasi bo’lmay ko’chma ma’no anglatish mumkin. Masalan; boshi osmonga yetdi, tepa sochi tik bo’ldi, yulduzni benarvon uradi, yuragiga qil sig’maydi. Tilshunos A.E.Mamatov o’zbek tili frazeologizmlarning shakllanishi doirasida 4ta katta guruhni ajratib ko’rsatadi.[24;65] 1. Shaxs faoliyati va psixikasi bilan bog’liqligi jihatdan 2. Kasb – korga bog’liqligi 3. Hayvonlarga obrazlar asosida 4. Din va dindonlarga bog’liqligi jihatdan shakllangan frazeologizmlar. Masalan: og’iz ochmadi, o’pkasi to’ldi, bo’zchining mokisidek, surpasi quruq, it-mushuk bo’ldi, dumi xo’rjinda, xudo ko’tarsin, payg’ambar hasasi bilan turgan va hokazo. O’zbek xalq maqollarida ham semantik jihat mavjud. Maqollar semantik jihatdan ikki xil bo’ladi; a) O’z ma’nosida bo’lgan maqollar b) Ko’chma ma’nodagi maqollar Frazeologik birlashmalarga asosan ko’chma ma’nodagi maqollar kiradi. O’z ma’nosidagi maqollar frazeologiya doirasiga kirmaydi. Bugungi ishni ertaga
kabi o’z ma’nosidagi maqollar kirmaydi. Qolgan ishga qor yog’ar, yetti o’lchab bir kes, ko’rpanga qarab oyoq uzat kabi ko’chma ma’nodagi maqollar frazeologik birlashma tarkibiga kiradi. Iboralar ham ifoda planiga va mazmun planiga ega. Sodda morfemaga uning plani deb tovush tizimi ko’rsatilsa,murakkab(qo’shma) marfemada uni tashkil toptirgan morfemalar ko’zda tutiladi (chilik=chi+lik). Shuningdek, tub leksemada uning ifoda plani deb tovush tizimiga aytilsa, yasama leksemada uning tarkibidagi leksema va morfemalar ko’zda tutiladi:
leksemalarda) ifoda plani deb tilning material birliklari – tovush - olinadi; tarkibi (murakkab, yasama) til birliklarida esa ular tarkibidagi til birliklari ko’zda tutiladi. Ibora yirik til birligi bo’lib, kamida ikkita mustaqil so’zdan tarkib topadi. Shunga ko’ra iboraning ifoda plani deb so’zlar, shular tarkibidagi til birliklari ko’zda tutiladi. Ibora ham tarkibli til birligi,lekin uning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolarning oddiy yig’indisiga teng bo’lmaydi. Iboraga xos ma’no tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga nisbatan mahraj ma’no ustama ma’no sifatida gavdalanadi. Bu ma’no ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga
suyanmasligi ham mumkin. Iboraning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolarning oddiy yig’indisi bo’lmasligi,shular ustiga qurilgan yangi birma’no bo’lishi sababli, iboralarda go’ya ifoda plani bilan mazmun plani orasida qandaydir uzilish sodir bo’ladi. Xususiy (qismlarga xos) ma’nolar umumiy (iboradan anglashiladigan) ma’noni to’g’ridan-to’g’ri izohlab turmaydi, shu sababli iboralarda ifoda plani bilan mazmun plani orasidagi bog’lanish shartlilik kashf etadi. Bu yerda bittadan so’z yaxlitligicha ma’lum bir obraz asosida,ko’chirish yo’li bilan semantic taraqqiyotni boshdan kechiradi. Ma’lum bir obraz asosida yuzaga kelgan ana shunday ustama ko’chma ma’noga frazeologik ko’chma ma’no deyiladi. Masalan: til tegizmoq iborasi,sha’niga nomunosib,nohaq gap aytmoq ma’nosini anglatadi. Bu ma’no to’g’ridan-to’g’ri ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosidan kelib chiqmaydi. Masalan: batareyaga til tegizsam,hech toki yo’q ekan gapida erkin birikma ishlatilgan. Bunday ishlatishda til va
tegizmoq so’zlari ma’no mustaqilligini saqlab bog’lanadi,ma’noda yaxlitlanish yuz bermaydi. Kechagi majlisda menga til tegizibdi gapi tarkibidagi yuqoridagi erkin birikma emas,balki ibora qatnashmoqda. Chunki bu gapda til va tegizmoq so’zlaridan emas,balki til tekizmoq iborasidan foydalanilgan. Endi til va tegizmoq so’zlariga xos ma’nlar- ning oddiy yig’indisi haqida emas,balki ustama ko’chma ma’no haqida gapirish lozim. Bunday ma’no obrazga suyanib yuzaga keladi:tegizish harakatidan kelib chiqsak,til deganda frazeologik organni tushunish kerak,ammo bu o’rinda til so’zining boshqa ma’nosi (nutq) qatnashadi,tegizmoq fe’lining ma’nosi shu nutq ma’nosiga “gap,so’z” ma’nosi darajasiga konkretlashtiradi (tegizish harakati uzoq davom etmaydi).Ayni vaqtda biror so’z,gapni beg’araz aytish emas, “tegizib” aytish ko’zda tutiladi,shundan aytiladigan so’z-gapning nomaqbul bo’lishi kelib chiqadi va boshqalar. Yuqoridagicha obrazli tasavvurlar oqibati sifatida ayrim-ayrim so’zlarning ma’nosi ikkinchi planga o’tib,birikmadan yaxlitligicha yangi bir ma’no anglashiladi.Ana shunday ma’no frazeologik ma’no deyiladi. Masalan: O’zbek tilida “til tegizmoq’ Iborasi sha’niga dog’ tushmoq”, “nomunosib”, “nohaq gap aytmoq” ma’nosini bildiradi. Bu ma’no to’g’ridan-to’g’ri ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosidan kelib chiqmaydi. Demak, frazeologik birlik ifoda jihati bilan mazmun jihatining o’ziga xos qarama-qarshiligi va birligi asosida yuzaga keladi,shunga ko’ra frazeologik birliklar alohida yondashuvni,o’rganishini talab etadi. Bittadan ortiq ma’noni anglata olish til birliklariga xos xususiyat bo’lib, iboralarning ancha qismida uchraydi. Polosemantik iboralarning ko’pchiligi ikki ma’noli,uch ma’noli,to’rt va besh ma’noli iboralar bo’lishi mumkin. Masalan: “Boshga qilich kelsa ham” iborasi bitta ma’noni, “aqli yetadi” iborasi, ikkita ma’noni, “bo’yniga qo’ymoq”iborasi uch ma’noni, “qo’lga olmoq” iborasiesa to’rt ma’noni anglatadi. Frazeologik polisemiyada ham xuddi leksik polisemiyada bo’lganidek, bosh ma’no va yasama (hosila) ma’no farq qilinadi. Leksik polisemiyada bosh ma’no to’g’ri ma’noga teng; frazeologik polisemiyada, butun farqli ravishda, bosh ma’no ham ko’chma (obrazli) ma’no bo’ladi,chunki har qanday frazeologik ma’no ustama, ko’chma ma’no sifatida yuzaga keladi. Ko’p ma’noli iborada uning ma’nolari asosan biri ikkinchisidan o’sib chiqadi. Bazi iboralarning ma’nolari biri ikkinchisi uchun asos vazifasini o’tamaydi,har biri o’ziga shakllangan bo’ladi,voqelikdan har gal har xil obraz olish asosida tug’iladi. Ko’pchilik oboralar kishi tana a’zolarini atovchi so’zlar ishtirokida shakllanganligi sababli ko’p ma’nolik kasb etadi.Shuni alohida ta’kidlash lozimki,frazeologik iboralardagi ko’p ma’nolikda har bir semaning o’z xususiyatlari mavjud bo’ladi.Bu xususiyatlar ma’lum bir matnlarda o’zining lisoniy qirralarini namoyon etadi.Metaforaga asoslangan ma’no ko’chishi aniq. Frazeologik berliklarning leksik komponentlari turg’un hisoblanadi. Masalan:to look a gift horse in the mouth (to examine a person too critically). To find fault with something one gained without effort). – a big bug (a person to importance) – a fishout of water (a person situated uncomfortably outside his usual or proper environment). Frazeologizmlarning semantik xususiyatlarini tadqiq qilish orqali ularda frazeologik polisemiya, frazeologik sinonimiya, frazeologik antonimiya va paronimiya hodisalari borligi aniqlangan. Frazeologizmlarning variantlanishi, ularning komponentlari almashtirilishi, qo’llanilishi, tushurib qoldirilishi, transformatsiya qilishga bog’liq. Frazeologik birliklar otlik, ravishlik, undovlik, frazeologizmlar farqlanadi.[10;6] Frazeologizmlar tarkibiga kirgan so’z turkumlari ba’zan o’zlarining mustaqil ma’nolarini yo’qotadi. Frazeologizmlar ayniqsa leksik-semantic jihatdan sinonimlarga juda boy. Birgina “asabi buzilmoq”, “xafa bo’lmoq” manosida ishlatuvchi “to be in a bad mood” iborasi ingliz tilida to’qqizta sinonimga ega. Bular:
— to be down in the mouth — to be in a bad temper — to be in a bad humour — to be in a law spirit — to be in a dumps — to be out of humour — to be out sorts — to be out of spirits ingliz tilida semantik jihatdan turlangan frazeologik birliklar mavjud ular turli mavzu doirasida bo’lib, o’sha sohaga oid fikirlarni ko’rsatadi. Masala:Salomatlik (Health)ga oid frazeologizmlar.
be healthy – be sick as fit as a fiddle – get sick in shape – out of shape look like a million dollars – run a fun be all right – go from bad to worse safe and sound – dead as doornail pump iron – pass away work out – die of broken heart Pul (money)ga oid frazeologizmlar Make money cost an arm and leg Can afford save up give money Vaqt(time)ni ifodalovchi frazeologizmlar. Regularly: day in and day out Sometimes: now and then,once a year Rarely: once in a blue moon Immediately: right away,on the spot After a short time: before long,a little bit later After a long time: at last,at long last,it is about time,in the end Repeatedly: over and over Suddenly: all at once,all of sudden Frover: for good A long time: ages
Shunday qilib, frazeologik birliklar yirik til birligi bo’lib, kamida ikki va undan ortiq mustaqil so’zdan tarkib topadi. Shunga ko’ra, frazeologik iboraning ifoda jihati deb so’zlar (leksemalar), ular tarkibidagi til birliklari ko’zga ko’rinadi. Frazeologik ibora ham tarkibiy til birligi,lekin uning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolarning oddiy yig’indisiga teng bo’lmaydi. Iboraga xos ma’no tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga nisbatan maxraj ma’no ustama ma’no sifatida gavdalandi,bu ma’no ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga suyanmaslik ham mumkin. Xulosa qilganda frazeologik iboralarni semantic jihatdan tahlil qilinganda,ular ifoda plani bilan mazmun jihati orasidagi bog’lanish shartlilik ifodalaydi.
Frazeologik ma’no qo’shimcha ottenkalardan iborat bo’ladi. Belgi harakat kabilar haqida frazeologizm ifodalaydigan ma’lumot frazeologik ma’no deyiladi. Masalan: Endi to’rtinchi rotani ham ratsiya bilan ta’min qilsak,oshiq olchi bo’lardi. Bu yerda ekanizni eshitib,hech narsa ko’zimga ko’rinmadi,uchib bora qolsam dedimi(O) Birinchi misoldagi frazeologizm belgi, ikkinchi misoldagi esa harakat bildiradi. Frazeologizmlar, so’zlar kabi,yaxlit bir ma’no ifodalasa, lekin frazeologik ma’no jihatdan leksik ma’nodan farq qiladi. Shu sababli, frazeologizmlar so’zlarga sinonim bo’lgan hollarda ham frazeologik ma’no bir-biriga teng bo’lmaydi. Frazeologik ma’noning hajmi lelsik ma’no hajmiga nisbatan keng, murakkab bo’ladi. Ko’pgina frazeologizmlar ma’nosida so’zning ma’nosida yo’q component bo’ladi. Masalan: a hardnut to crack – a very difficult problem.[8;I] Boshida yong’oq chaqmoq – o’ta darajada azoblanmoq. Ko’rinib turibdiki,bu frazeologizmlar ma’nosida yaxlit ma’no bo’ladi, frazeologizmlar tarkibidagi so’zlar ma’no mustaqilligiga ega bo’lmaydi. Shuning uchun ayrim frazeologizmlarning komponentlari o’zgarsa ham frazeologik ma’no saqlanadi:to stand to one’s guns-to stick one’s guns;bir pul-ikki pul-uch pul. Kertirilgan dalillar, frazeologizmlar garchi so’zlar kabi yaxlit ma’no ifodalasada, lekin frazeologik ma’no bilan leksik ma’no tabiati bir xil emasligini ko’rsatadi. Frazeologizmlar semantik jihatdan so’zlardan farqli belgi xususiyatlariga ega bo’lganliklari uchun ham tilda paydo bo’lgan va yashab kelmoqda. Iboralarning grammatik tabiati.Ichki sintaktik qurilishi. Frazeologik birliklarning ifoda plani sifatida kamida ikkita mustaqil so’z qatnashadi. O’zaro bog’langan bu so’zlar mohiyatiga ko’ra birikmaga yoki gapga teng bo’ladi.Bunday birikma yoki gapdan yaxlitligicha anglashiladigan frazeologik ma’no uni sintaktik birlik deb emas, balki semantic birlik deb qarashga olib keladi. Shu sababli birikmaga yoki gapga tenglik haqida gapirganda iboraning ichki sintaktik qurilishi ko’zda tutiladi; ibora tarkibini sintaktik tahlil qilish nutq birligining tarkibini emas,balki til nirligining tarkibini tahlil qilish bo’ladi. Umuman, ibora tarkibida qatnashgan so’zlar orasidagi sintaktik bog’lanish o’z kuchini saqlaydi, faqat ichki bo’ladi. Masalan; ko’ngli og’ridi iborasi ichki sintaktik qurilish jihatdan gapga teng,ayni shu iboraning ko’nglimi og’ritmoq varianti esa birikmaga teng. Bunday sintaktik qayta qurilish bu fe’l iborada nisbatan yasalishi munosabati bilan yuz beradi; o’timsiz fe’l bosh kelishikdagi ot bilan munosabatga kirishgan bo’ls,orttirma musbat yasovchisini olib, o’timliga aylangach,ot kmponentning bosh kelishigi tushum kelishigiga almashadi. Ko’rinadiki bir komponentdagi grammatik o’zgarish ikkinchi komponentga ham shunga muqobil o’zgarishni talab qiladi, natijada gapga teng holat birikmaga teng holatga o’tadi. Bunday ikki xil sintaktik qurilish shaklida bo’la oluvchi iboralar anchagina:ko’zi ko’r,qulog’i kar bo’ldi – ko’zni ko’r qulog’ini kar qilmoq;ko’zini moshdek ochmoq – ko’zi moshdek ochildi kabi.Orttirma nisbat yasalishi doim sintaktik qurilishni o’zgartirib yubormaydi. Masalan: ko’zoldiga kelmoq – ko’z
oldiga keltirmoq iborasida nisbat yasalishi sintaktik qurilishni – birikmaga teng holatni – o’zgartirmaydi., bu yasalish tufayli ikkinchi variant o’timlilik kashf etadi. Bunday grammatik o’zgarishlar iboraning faqat ifoda planida ro’y berib,uning mazmun planiga ta’sir qilmaydi. Gapga tenglikdan birikmaga tenglikka va aksincha aylanish iboralarning ma’lum bir qismigagina xos bo’lib,qolgan ib oralar doim bir sintaktik qurilish shaklida namoyon bo’ladi. Masalan; ko’ziga cho’p solmoq,ko’zini bo’yamoq, ko’z o’ngida kabi iboralar doim birikmaga teng qurilishi shaklida:ko’zi yetdi,ko’zi ilindi,ko’zi ko’r – qulog’i kar kabi iboralardoim gapga teng qurilish shaklida ishlatiladi. Misollardan ko’rinadiki, ichki sintaktik qurilishi birikmaga teng iboralar ham,gapga teng iboralar ham yig’iq va yoyiq bo’ladi,odatdagi sintaktik bog’lanishlarda qanday bo’laklar qatnashsa iboralar tarkibida ham xuddi shu bo’laklar qatnashadi. Paradigmatik formalar: iboralarning paradigmatik formalari (turlanish,tuslanish kabilar) dastavval ularning qaysi turkumga mansub ekanligi bilan belgilanadi. Iboralarning asosiy qismini fe’l frazeologik birliklar tashkil qiladi. Fe’l iboralarning ichki sintaktik qurilishi birikmaga teng bo’lsa,bunday fe’l ibora tuslanadi: bosh egdim,bosh egsin kabi. Agar iboraning ichki sintaktik qurilishi gapga teng bo’lsa, bunday fe’l ibora tuslana olmaydi,doim 3-shaxs formasida turadi. Bu ikki tur fe’l iboralar tuslanishi jihatidan farq qiladi,ammo mayl, zamon kabi kategoriyalarning formalarida o’zgarish har ikkisida voqe’ bo’laveradi:bosh egsam,ko’z tegsa,bosh egibdi,ko’z tegibdi kabi. Bunday iboralarning ko’pi bo’lishli va bo’lishsiz aspektda ham kelaveradi: bosh egaylik va bosh egmaylik kabi. Fe’l frazeologik birliklarning leksik tarkibida,fe’l so’z komponentidan tashqari,boshqa turkum so’z ham qatnashadi. Bunday so’z komponent ko’pincha ot bilan ifodalanib, uning tarkibida egalik affiksi vositasida fe’l ibora uch shaxsdan biriga nisbat beriladi: ko’nglim yorishdi,ko’ngling yorishdi,ko’ngli yorishdi kabi. Gapga teng qurilishli iboralarda shaxs son ma’nosi tuslovchi bilan emas, balki egalik affiksi bilan ifodalanadi. Birikmaga teng qurilishli fe’l iboralarda esa shaxs – son ma’nosini tuslovchi ham,egalik affiksi ham ifodalaydi. Bunda ikki holat mavjud:
1. Tuslovchi bilan egalik affiksi shaxs-sonda muvofiqlashib boradi: ko’nglimni uzdim,ko’nglingni uz kabi. Bunda ayni shaxs son ifodasi ikki marta ifodalanadi. 2. Tuslovchi bilan egalik affiksi boshqa – boshqa shaxs – son ma’nosini ifodalash uchun xizmat qiladi, shunga ko’ra har biri mustaqil o’zgaradi: ko’nglini topsin kabi. Ayrim hollarda bu ikki holat birgalikda xos bo’ladi: ko’nglingni buzdim, ko’nglimni buzdim kabi. Ot – komponent tarkibida qatnashadigan egalik affiksini o’zgartirib ishlatish sifat, ravish iboralarda ham mavjud: ko’ngling bo’sh, oyog’ingni qo’lingga olib, oyog’ini qo’liga olib kabi. Ba’zi iboralar sintaktik qurulishiga ko’ra birikmaga teng bo’la turib doim 3-shaxsda ishlatiladi. Masalan: boshidan oshib yotmoq iborasi 3-shaxsda keladi,chunki tuslanishida narsa bilan bog’lanadi. Ba’zi iboralar grammatik qurilishida doim 3-shaxs rgalik affiksi qatnashadi,chunki egalik olib nisbatlanishida bunday ibora narsa bilan bog’lanadi: Mag’zini chaqmoq, misi chiqdi kabi. Bunday hodisa fe’l bo’lmagan frazeologik birliklarda ham mavjud: boshini yeb,ko’nglini kiri yo’q,ichi qora kabi. Ayrim iboralarda ot so’z komponentga egalik affikslarining faqat ko’plik formalari qo’shiladi: gapimiz bir joydan chiqdi, gapingiz bir joydan chiqdi kabi. Faqat ko’plik tuslovchisini olib keladigan iboralar ham uchraydi:gapni bir joyga qo’ydik (qo’yishdi yoki qo’ydilar) kabi. Ot – so’z komponentga tugaydigan ayrim iboralar kelishikda o’zgaradi, son formasini o’zgartiradi:ammamning buzog’i,ammamning buzog’ini,tosh bag’ir,tosh bag’irlar, tosh bag’irlarga. Misollardan ayonki,tuslanish ,egalik affiksi olib o’zgarish odatda kishi bilan bog’lanishda sodir bo’ladi,narsa bilan bog’lanishda esa doim 3-shaxs tuslovchisi yoki egalik affiksi keladi.
nutqda turli bo’laklar bilan bog’lanishi nazarda tutiladi. Iboraning biror sintaktik qurshovga ega bo’lishi uning turkumiga,ichki sintaktik qurilishiga, fe’l iboralardan fe’l so’z komponentning boshqaruviga va bu boshqaruvning ibora tarkibida rejalashgan yoki rejalashmaganligiga, ot – komponent tarkibida qatnashadigan egalik affiksiga bog’liq. Masalan:agar ibora gapga teng qurilishli bo’lsa, nutqdan ega olmaydi (chunki bunday bo’lak iboraning o’z ichi da qatnahadi) ko’zi tindi, ichi qora kabi. Fe’l iboralarda fe’l so’z – komponent o’timli yoki o’timsiz bo’ladi. Agar o’timsiz bo’lsa, bosh kelishikdagi so’z komponent bilan ega kesim munosabatiga kirishadi; fe’l so’z komponentining bunday sintaktik imkoniyati iboraning o’z tarkibida reallashdagi sababli kontekstda shunday bo’lak bilan bo’glanmaydi. Kesimi sifat bilan ifodalangan iboralarda ham shunday. Bu tip iboralarda sinbtaktik qurshov ko’pincha ot komponentdagi egalik affiksi orqali vujudga keladi; mening ko’zim tindi, uning ko’zi tindi, Ehsonning ko’zi tindi kabi. Bunday bo’lak vazifasida I – II shaxslarda kishilik olmoshigina keladi va u nutqda ko’pincha reallashmaydi. Yirik frazeologik olim A.V.Kuninning fikricha, frazeologizmlar nominativ, stilistik, kommunikativ, pragmatik va xulosalovchi, yakunlovchi vazifalarni bajardi.[23;65] Frazeologizmlarning nominativ funkstiyasi. Professor Sh.Raxmatullayev iboralarni ma’no turlari jihatidan a) nomlovchi iboralar va b) ifodalovchi iboralarga ajratib tasnif qiladi [35;41]. Shulardan nomlovchi iboralar deyilganda olim predmetga xos belgining nomi (do’ppining tagidek), harakat holatning nomi (og’iz ko’pirtirmoq), harakatga xos bo’lgan belgining nomi (eshikdan kelmay teshikdan)ni bildiruvchi iboralarni tushunadi. Bunday tasnif esa iboralarning ma’lum qismi matnlarda nominative funktsiya bajarishi mimkinligidan dalolat beradi. Masalan: belini bog’lamoq iborasi oddiy harakat “shaylanmoq, otlanmoq” ma’nosini ifodalash-ga xizmat qiladi; biz chunon xizmatga belni bog’ladik,bormi himmat o’lchagich tarozilar: Belni bog’lang u jahonni to’ldiring qog’oz bilan. “Yelka qismoq” iborasi adabiy tilda polisemantic xususiyatga. Uning dastlabki ma’nosi “sovuqdan yoki ruhiy azobdan yengilmoq” bo’lsa keyingisi inkor yoki taajjub alomati “yoq bilmayman” kabi ma’nolarni ifodalovchi harakat bo’lib, uning ikkala ma’nosi ham nominative funksiya bajarishga bo’ysundirilgan. Shunday qilib, badiiy matnda iboralarning ma’lum qismi denotativasosga ega bo’lib, u yoki bu predmet,voqea hodisani, xatti – harakatni nomlaydi, so’z atama funksiyasi sifatida bajaradi.
Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|