81'364. 2 Shamsutdinov mehroj sabirovich


—  red  tape,in  a  brown  study,  Hobson’s  choice,kick  the  bucket,  to  leave


Download 0.72 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/6
Sana30.05.2020
Hajmi0.72 Mb.
#112200
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
frazeologik birliklarning shakil va mano manosabati(1)


—  red  tape,in  a  brown  study,  Hobson’s  choice,kick  the  bucket,  to  leave 

somebody in lurch, to set one’s cap at smb, to stand to one’s guns, to catch at a 

straw (ingliz tilida) 

—  qo’y  og’zidan  cho’p  olmagan,og’zi  qulog’ida,sirkasi  suv  ko’tar  may-

di,o’takasi  yorilmoq,s  ichqonning  ini  ming  tanga,kavushini  to’g’irlab 

qo’ymoq, do’ppisi yarimta, yuragiga qil sig’maydi (o’zbek tilida) 

       Frazeologizm leksik jihatdan so’zlarning bo’linmaydigan birikmasi. Frazeolo-

gizmlar  o’ziga  xos  morfologik  va  sintaktik  tuzilishga  ega.  Frazeologizmlar 

tarkibidagi so’zlar grammatik va semantic jihatdan bir-biri bilan uzviy bog’liq,bir 

butun  ma’no  anglatadi.  Ularning  tarkibiy  qismidan  biror  komponentni  chiqarib 

tashlash  mumkin  emas.  Frazeologizm  ko’chma  ma’nolarda,  obrazli  ifodalarda 

qo’llaniladi.  Tarixiy  qo’llanish  me’yorlariga,usullariga  ega  bo’lib,  ularning 

ma’nolari  muayyan  nutqiy  jarayonda  oydinlashadi.  Frazeologizm  to’liq  yoki 

qisman    ko’chma  ma’noga  erga    bo’lgan  turg’un  so’z  birikmasidir. 

Frazeologizmlar  so’z  birikmasi  shaklini  yo’qotmagan  holda  bitta  so’z,  bitta 

leksema bo’lishga intilayotgan leksikolizasiyalashgan so’z birikmasi. 

     Frazeologizmlar  birdan  ortiq  so’zdan  tashkil  topishi  bilan  so’z  birikmasi  yoki 

gap tipida bo’lsada,lekin u nutq birligi bo’lgan bu birliklardan tamoman farqlanadi 

va lug’aviy birlik sifatida ko’p xususiyatlar frazeologizmlarga xos. 

      Frazeologizmlar ham xuddi so’zlar kabi shakl va ma’no birligiga ega. So’zning 

shakliy  tomonini  tovushlar  hosil  qilsa,  frazeologizmlar  shakliy  tomonini  so’zlar 

hosil etadi. Frazeologizmlar va so’zlar sintaktik vazifaga ko’ra umumiylikka ega. 

Frazeologizmlar  lug’aviy  birlik  bo’lganidan,  xuddi  so’zlar  kabi  gapda  bir  bo’lak 

vazifasida  keladi.  Masalan:  But  you  know  it’r  Hobson’s  choice.  Hozir 

Hayotning ko’ngliga qil sig’maydi. Bu har ikkala gaodagi frazeologizmlar kesim 

vazifasida qo’llanilgan. Frazeologizmlar ham, so’zlarga o’xshab,ko’p ma’nolik va 

om omonimlik xos. Frazeologizmlar va so’zlar o’rtasidagi o’xshashlik izomorfizm 


hodisasidir.  Shuni  ham  ta’kidlab  o’tish  kerakki,frazeologizmlar  va  so’zlar 

o’rtasidagi  farqlar  ham  anchagina.  Tilshunos  olim  A.V.Kunin,  bu  ikki  til  birligi 

o’rtasidagi quyidagi farqlarni sanab o’tdi. 

1.  So’zlar    va  frazeologizmlar  ham  semantic,  ham  strukturaviy  jihatdan 

farqlanadi. 

2.  Frazeologizmlar frazeologik ma’noda ega bo’lgan so’zlar birikmasidir. 

      Frazeologizmlar  so’z  birligi  va  gaplarning  grammatik  qoliplari  asosida 

yasaladi.  So’zlar  so’zlardan  emas,  balki  morfema  yoki  negizdan  tashkil 

topadi.So’zlare leksik ma’noga ega. So’zlarga leksik turg’unlik xos. So’zlar, bazi 

qo’shma  so’zlardan  tashqari,so’z  birikmalarining  grammatik  qolipi  asosida 

yasalmaydi.  So’zlar  frazeologizmlarga  xos  bo’lmagan  prefiksal  va  affiksal  so’z 

yasovchi qoliplar asosida yasaladi. 

3.  Frazeologizmlar  frazeologik  birliklar,so’zlar  esa    leksik  birliklardir.       

Frazeologizmlar so’z birikmasi yoki gaplar kabi nutq jarayonida hosil 

bo’lmaydi,  balki  ular  xuddi  so’zlar  kabi  tildeatayyor  holda  bo’ladi. 

Demak, frazeologizmlar nutq hodisasi emas, balki til hodisasidir. 



Kick the bucket, red tape yoki aravani quruq olib qochmoq, nog’orasiga                                        

 o’ynamoq kabilar tilda tayyor holdsagi lug’aviy birlik. Ba’zi frazeologizmlar 

tuzilishi jihatdan gap shaklida ham bo’ladi va ular nutqda gapning bir bo’lagi 

sifatida bo’ladi. 

Qo’ling o’rgilsin, mehmonlarda uchrashib qolguncha sog’ bo’ling. [O.E] 

Erkin so’z birikmasi va frazeologizmlar o’rtasidagi farqlarga to’xtaladigan bo’lsak, 

shuni aytib  o’tish kerakki, erkin so’z birikmasi tarkibiy qisimlardan birining yoki 

bir  nechtasining  o’zgartirilishiga  yo’l  qo’yadi.  Ammo  bunda  boshqa 

elementlarning  ma’nolari  o’zgarmaydi.  So’z  birikmasidagi    so’zlar  ko’proq 

semantic mustaqillikka ega. Har qanday komponent boshqasining ma’ nosiga ta’sir 

etmasdan almashinishi mumkin: to cut bread, to cut cheese, to eat bread. 


      Frazeologizmlarda  esa  bunday  holat  sodir  bo’lmaydi,masalan:red,flower 

birikmasini olsak undagi red sifati yellowwhite sifatlariga almashtirish mumkin. 

Ammo  bu  almashinish  so’z  birikmasida  nazarda  tutilgan  predmetga  tegishlilik 

ma’nosini o’zgartirmaydi (biron-bir rangdagi gul) [19;69]. 

       Frazeologizm  bo’lgan  red  tape  da  esa  red  sifatining  o’zgartirilishi 

frazeologizmlar ma’nosining butunlay o’zgartirishiga olib keladi: A bleue (black, 



white)  tape-ko’k  (qora,  oq)  tasma  ma’nosini  bildiradi.  Frazeologizmlar  va  erkin 

so’z  bog’lanmalari  o’rtasidagi  farqlar  jud  katta.  Shuni  aytish  mumkinki, 

frazeologizm leksik birlik hisoblanuvchi so’z birikmasidan tamomila farqlanuvchi 

alohida til birligidir. 

 

        2.2 Frazeologik birliklarning leksik, semantik-grammatik xususiyatlari



 

        Tilda  ham  shakl  va  ma’no  bo’lib,  shakl  odatda  tilning  materiyasi-tovush 

yozuvda harf bilan ko’rsatiladi. Buni tilning ifoda jihati deb atash mumkin. Tovush 

yozuvda  harf  bilan  ko’rsatiladi.  Shu  asosda  talaffuz  shakli  va  yozuv  shakli 

farqlanadi,bu-larning  tom  ma’nodagi  shakl  birinchisi  hisoblanadi.  Yolg’iz 

shaklning o’z tili birinchi bo’la olmaydi. Til birligi bo’lishi uchun ma’lum shaklga 

ma’lum  bir  ma’no  biriktirilgan  bo’lishi  kerak.  Bunday  ma’no  til  birligining 

mazmun tomoni deb yuritiladi. 

      Biror  predmetni,  harakat-holatni  yoki  shularga  maxsus  belgi  xususiyatlarni 

jamlovchi  ma’noga  leksik  ma’no  deyiladi  [25;19].  Leksik  ma’noni  anglatuvchi 

birlikka  leksema  deyiladi.  Grammatik  ma’noni  anglatuvchi  birlikka  morfema 

deyiladi[5;16]. 

     So’z  ayni  paytda  ham  leksik,ham  grammatik  ma’noga  ega  bo’ladi,u  odatda 

leksema  bilan  morfemadan  tuziladi.  Ibora  yirik  til  birligi  bo’lib,  kamida  ikkita 

mustaqil  so’zdan  tashkil  topadi.Shunga  ko’ra  iboraning  ifoda  jihati  deb  so’zlar 

(leksemalar), shular tarkibidagi til birliklari ko’zda tutiladi. 



        Tilshunoslikning 

frazeologiya 

sohasiga 

buyuk 


hissa 

qo’shgan 

V.V.Vinogradovning 

rus 


frazeologizmlari 

klassifiktsiyasi 

 

ingliz 


frazeologizmlarini ham  joriy  etgan.  “Olimning  frazeologizmlar  tasnifi usuli ba’zi 

hozirgi  zamon  tilshunoslari  fikrichan  eskirga  usul  hisoblanadi.Lekin  bu  usul 

semantic  prinsipga  asoslangan  birinchi  tasnif  usuli  bo’lgan  holda  hali  ham  o’z 

qiymatini  yo’qotmagan,  shuni  ta’kidlash  joizki,  frazeologizmlarning  semantik 

xususiyatlari muhim ahamiyatga ega ” - deydi G.B.Antrushina [8;189]. 

     V.V.Vinogradovning  bu  tasnif  usuli  frazeologizmlar  tarkibiy  qismlarining 

o’zaro  sintaktik  birikishiga  asoslangan.  Uning  fikricha,qisman  ko’chma  ma’noga 

ega  bo’lgan  frazeologizmlar  komponentlari  o’rtasida  eng  zaif  birikuv 

kuzatiladi.Frazeologizmlar  ma’nosi  uning  tarkibiy  qismlarining  ma’nosidan 

qanchalik  ko’p  farq  qilsa,semantik  birikuv  darajasida  shuncha  yuqori 

bo’ladi.Shunga  ko’ra  V.V.Vinogradov  frazeologizmlarni  uch  sinfga  bo’ladi: 

[13;109] 

1.  Frazeologik chatishmalar (phraseological fusions) 

2.  Frazeologik qo’shilmalar (phraseological units) 

3.  Frazeologik birlashmalr (phraseological collacations or combinations) 

      Frazeologik  chatishmalar  –  kompanentlarning  ma’nolari  butun  birlikning 

ma’nosiga  aloqador  bo’lmagan  frazeologizmlardir.  Masalan:  heavy  father-teatr 

pyesasidagi  asosiy  rol,  kick  the  bucket-o’lmoq,  red  tape-byurokratik  metodlar 

ma’nosi  o’z  tarkibidagi  so’zlarning  ma’nolariga  bo’g’liq  bo’lmagan  yaxlit  xolda 

bir ma’no beruvchi frazeologizmlardir. Frazeologik chatishmalar ma’nosi butunlay 

o’zgargan  so’z  birikmasidir.Ammo  frazeologik  qo’shilmalardan  farqli 

o’laroq,ularning  ma’nolari  tarkibiy  qismlarining  ma’nolaridan  anglashilmaydi; 

metaforaga asoslangan ma’no ko’chish o’z aniqligini yo’qotgan. To leave smb in 

lurch (to  abandon  a friend  when he is  in trouble),  to  show  the white  feather  (to 

betray one’s cowardice), to dance attendance on smb (to try and attract smb, to 



show 

exaggerated 

attention

kabi 


frazeologizmlar 

ham 


frazeologik 

chatishmalarga  misol  bo’la  oladi.  Frazeologik  qo’shilmalar  ma’nosi  bir  butun 



frazeologizmning  frazeologik  ma’nosidan  anglashiladigan  frazeologizmlardir. 

Metaforaga  asoslanagn  ma’no  ko’chish  aniq  va  oydindir.  Frazeologik 

qo’shilmalarning leksik komponentlari eng turg’un hisoblanadi. Masalan; to look a 

gift  horse  in  the  mouth  (to  examine  a  persent  too  critically.  To  find  fault  with 

smth one gained without effort),to ride the high horse (to behave in a superior, 

haughtly,overbearing way) a big bug (a person to importance), a fish out of water 

(a person situated uncomfortably outside his usual or proper environment) [25;43] 

kabi  frazeologizmlar  frazeologik  qo’shilmalarga  misol  bo’la  oladi.  Frazeologik 

qo’shilmalar  hajmi  anchagina.  Ulardan  ba’zilari  osongina  tarjima  qilinadi  va 

hattoki ba’zilari internatsional hamdir.Masalan: to know the wind blows-qayerga 

shamol esishini bilmoq

      Frazeologik birlashmalar o’ziga xos valentlikka ega bo’lgan so’zlardan tashkil 

topgan.  Bunday  frazeologik  birliklarning  komponentlaridan  biri  o’zining  to’g’ri 

ma’nosida,  qolganlari  metaforik  ma’noda  qo’llaniladi.  Frazeologik  birlashmalar 

ma’lum drajada semantic jihatdan bo’linmasdir. Frazeologik birlashmalar ma’nosi 

qisman  o’zgargan  so’zlar  birikmasidir.  Bu  frazeologik  birliklar  ma’nosi  ularni 

tashkil etuvchi so’zlarning ma’nosidan osongina anglashadi.To be  at one’s wits 

end,to  stick  at  nothing,  gospel  truth,bosom  friend  kabilar  frazeologik 

birlashmalarga misol bo’ladi. 

      Shuni 

ta’kidlab 

o’tish 

lozimki, 



A.I.Smirnitskiy, 

Z.N.Anisimova, 

A.V.Kumacheva,  T.N.Derbulova,  N.N.Amosova,  N.M.Shanskiy    kabi  qator 

tilshunoslar  tomoni-dan  ilgari  surilgan.  Frazeologizmlar  klassifikatsiyalari  ham 

o’ziga  xos  ahamiyatga  ega  N.N.Amosova  tomonidan  taklif  etilgan 

frazeologizmlarning semantik klassifikatsiyaga  to’xtalib o’tamiz. 

     Komponentlardan  biri  yoki  butun  bir  birikmaning  maxsus  m’noga  egaligiga 

yoki ega emasligiga ko’ra frazeologik birliklar frazemalar va idiomalarga bo’linadi 

[23;13]. 

     Frazemalar  odatda  ikki  so’zdan  tashkil  topadi  va  shu  komponentlardan  biri 

ikkinchisiga  bog’liq  bo’lgan  holda  maxsus  ma’noga  ega  bo’ladi.  Masalan:  small 


hours  da  ikki  komponent  (hours)  birinchi  komponentning  kontekstdan 

almashinadigan  o’ziga  xos  ma’nosini  tushinishda  kalit  vazifasini  o’taydi.  Buni 

quyidagi misollarda kuzatish mumkin: small talk, to knit one’s brows, husband’s 

tea. 

         Frazeologizmlarning  semantic  xususiyatlarini  o’rganish  orqali  ularda 

frazeologik  polisemiya,  frazeologik  sinonimiya,  frazeologik  antonimiya    va 

paronimiya  hodisalari  borligi  aniqlangan.  Frazeologizmlarning  paradigmatik  va 

sintagmatik  xususiyatlari  ularda  grammatik,  morfologik,sintaktik  va  leksik  –

semantik 

vositalar 

qo’llanilishini 

ko’rsatadi. 

Frazeologizmlarni 

variantlanishi,ularning 

komponentlari 

almashtirilishi, 

qo’llanilishi,tushurib 

qoldirilishi transformatsiya qilishga bog’liq. Grammatik,morfologik, strukturasiga 

ko’ra  fe’llik,  otlik,  undovlik  va  ahokazo.  Frazeologizmlar  farqlanadi. 

Frazeologizmlar  tarkibiga  kirgan  so’z  turkumlari  ba’zan  o’zlarining  mustaqil 

ma’nolarini  yo’qotadi.  Masalan;  cho’ntagini  qoqmoq,sichqonning  ming  tanga 

bo’lmoq,  quloq  bermoq,  solmoq,  havoga  uchmoq,e’tibor  bermaslik  ma’nosida 

kabi,  frazeologizmlar  ayniqsa  leksik-semantic  jihatdan  sinonimlarga  juda  boy. 

Birgina asabi buzilmoq, xafa bulmoq ma’nosida ishlatuvchi to be in a bad mood 

iborasi ingliz tilida 9 sinonimga ega.                                        

-  to be down in the mouth 

-  to be in a bad temper 

-  to be in a bad humour 

-  to be in a law spirit 

-  to be in a dumps 

-  to be out of humour 

-  to be out sorts 

-  to be out of spirits 

Ingliz tilida semantik jihatdan turlangan iboralar: 

Health 


be healthy                                                     be sick 

as fit as a fiddle                                            get sick 

in shape                                                        out  of shape 

feel like a million dollars                             run a fever 

lool like a million dollars                             knocked out cold 

be all right                                                    go from bad to worse 

safe and sound                                              dead as a doornail 

pump iron                                                      pass away 

work out                                                        die of broken heart 

Money 

make money                                                   can afford 

cost an arm and leg                                         save up 

give money                                                     crimes involves money 

ring off                                                            hold up 

Time  

Regularly: day in and day out                        Sometimes; now and then, once a year 

Rarely: once in a blue moon                           Immediately: right away, on the spot 

After a short time:before long,a little   bit later 

After a long time: at last, at long last, it’s about time, in the end 

Repeteadly: over and over                              A long time: ages 

Forever: for good                                          In time: just in time, in the nick of time 

                 O’zgarishlar  davrida ishlatiladigan iboralar: 

Change in size, shape or intensity                Vanish into thin air 


Grow  up                                                          Get in shape 

Cut off                                                              Die down 



Change in mutual status 

Be the knot                                                        Get married 



Change in feeling,attitude or habit 

Fall in love                                                         Get over 

Fall head over heels in love                               Get cold feet 

Get the picture                                                    Figure out get lost 

Make sense of put two and two together 

General change in the situation 

Turn into                                                             Be dumb founded 

It turns out that                                                    Get lost 

Come true                                                           Get angry about 

Go by, go back                                                    Enthusiastic 

Feelings                                                              Be dying out 

Unhappy                                                            Be crazy about 

Feel blue                                                             Have the time of one’s life 

Be in a bad mood                                                Fall head over heels in love 

Be broken hearted                                               Physically uncomfortable 

Be in hot water                                                    Be frozen off 

Physically comfortable                                      Get sick 

As fit as a fiddle                                                   All right 

In shape                                                                 Be healthy 


Happy                                                                     Safe and sound 

Be in seventh heaven                                              Confused/surprised/angry 

Be on cloud nine                                                     Be wide wide-eyed 

Be on the top of the world                                      Out of shape 

Feel like a million dollars                                       Be hungry 

Be in a good mood                                                  Run a frever 

Be in love                                                                Have a stomachache 

Be proud of 

Have a great time 

Calm                                                                        Afraid 

As cool as cucumber                                               Be scared of one’s wits 

Take it eay                                                               Be scared to  death 

Keep one’s head                                                       Be interested in  

                                                                                 Let loose 

                                                                                 Go bananas 

                                                                                 Go crazy 

                   

                    Shakliga ko’ra tasniflangan iboralr  

Food  

That takes the cake                                                   First rate 

As flat as a pancake                                                 Love at first sight 

Go bananas                                                              All at ones 

The icing on the cake                                                Put two and two together 


As cool as cucumber 

Be in the seventh heaven 

Be the apple of one’s eyes 

Be on cloud nine 



The skies 

Feel like a million dollars 

Be in the seventh heaven 

Look like a million dollars 

Be on top of the world 

Body parts 

Be on cloud nine 



Hand smth in 

Once in a blue moon                                                        Give a hand 

Vanish into thin air                                                          Lend a hand 

Animals                                                                           Get one’s hand on 

Chicken out                                                                   Catch someone red-handed 

Rain cats and dogs                                                         Not believe one’s eyes 

Be a bookworm                                                              Be the apple of one’s eyes 

Colours                                                                           Catch one’s eyes 

Once in a blue moon 

In the public eye 

Paint the town red 

Keep one’s head 

Feel blue  

Fall head over heels 

Catch someone red-handed 

Change one’s mind 

Roll out red carror  

Have a heart of gold 

Give the green light 

Be broken hearted 

Numbers 

Have a sweet tooth 

Have cold feet 

In one’s blood 

Cost an arm and leg 

At the top of one’s lungs 



Insonning  ijobiy va salbiy fazilalatlarini ko’rsatuvchi iboralar 

He has a heart of gold. (very kind, generous) 

He’s as good as gold. (generous, helpful, well-behaved) 

She’s hard as nails as. (no sympathy for others) 

He’s rather a cold fish. (distant, unfriendly) 

He’s very quick off the mark; he is always gets things before everybody else. 

I was a bit slow off the mark; the job had been filled by yhe time I got the forms. 

Come on! Hurry up! You are a slowcoach. 



His-tuyg’ular va kayfiyatni ifodalovchi iboralar. 

Positive moods and states: 

Mary seems to be on cloud nine these days. (extremely pleased) 

Everyone seemed to be in high spirits. (lively, enjoying things) 

She seems to be keeping her chin up. (happy despite bad things) 

Joe’s as happy as the day is long. (extremely content) 

Negative feelings, moods and states: 

He had a face as long as fiddle. (looked very depressed) 

She certainly looked down in the dumps. (looked depressed) 

Gerry  is in black mood. (a bad mood) 

Marrin was like a bear with a sore head. (extremely irritable) 

Fear/fright 

She was scared stiff. (very scared) 

She frightened the life out of him. (frightened him a lot) 

We were all shaking in our shoes. (trembling with fear) 



The poor lad was scared out of his wits. (very scared indead) 

I jumped out of my skin when I heard the bang. (dave  a big jump) 



Phiysical feelings and states. 

I could eat a horse. (very hungry) 

I’m feeling all in. (exhausted) 

You are looking a bit under a weather. (not very well) 

She lookedand felt on top form. (in good physical condition) 

I suddenly felt as if my head was going round. (dizzy) 



Download 0.72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling