9- ma’ruza mashg‘uloti 9-mavzu. Astrofizik metodlar. Astrofotometriya haqida tushuncha Reja

Spekral analiz asoslari. Astrofizik obyektlarning spektrlari va ularda 
kuzatiladigan chiziqlar 
Astrofizik metodlar ichida spektral analiz, osmon jismlarining fizik tabiatini 
tadqiq qilish borasida alohida ahamiyat kasb etadi. О‘tgan asrning о‘rtalarida, 
yulduz va planetalarning fizik tabiatini spektral metod yordamida о‘rganishni 
italiyalik astronom Sekki boshlab berdi. Astronomiyada yangi bu metodning 
qо‘llanishi, osmon jismlarining temperaturasini, ximik tarkibini, magnit maydoni 
kuchlanganligini, harakat tezligini, masofasini va boshqa talay yoritgichga tegishli 

---

fizik parametrlarni aniqlashga imkon berib, katta yutuqlarni qо‘lga kiritilishiga 
sabab bо‘ldi. 
Nurlanayotgan jismning holatiga va qanday sharoitda turganligiga kо‘ra, 
uning spektri asosan uch turli bо‘lishi mumkin: 1) tutash spektri; 2) chiziqli 
nurlanish (emission) spektri; 3) yutilish spektri. 
Ximik tarkibiga bog‘liq bо‘lmagan holda chо‘g‘langan qattiq, suyuq 
holatdagi jismlar hamda katta bosim va yuqori temperaturadagi ionlashgan gaz 
tutash spektrni beradi. Bunday hollarda nurlanish barcha tо‘lqin uzunligida 
kuzatilib, har bir tо‘lqin uzunligiga mos nurlanish yasagan spektrograf tirqishining 
uzluksiz tasviri bir-biriga tutashib, tutash spektrni beradi.
Gaz holatdagi chо‘g‘langan modda ayrim tо‘lqin uzunliklaridagina nurlanib, 
bu nurlar prizmadan о‘tishda turli burchak ostida sinadi va natijada kamera 
linzasidan о‘tgach, turli ranglarda tirqishning alohida-alohida zich tasvirlarni 
yasaydi. Kora fonda birgina yorug‘ chiziqlardan tashkil topgan bunday spektr, 
chiziqli nurlanish yoki emission spektr deyiladi. 
Spektrdagi chiziqlarning tо‘lqin uzunliklariga kо‘ra, ularni qaysi atomga 
tegishli ekanligini belgilash mumkin. Spektrning kо‘rinadigan qismida vodorod 
atomining talay chiziqlarini (Balmer seriyasiga tegishli H


6562A
o
, H


4861A
o
, H


4340A
o
, H


4102A
o
), natriy bug‘ining spektrida esa, natriyning 
qо‘shni ikki sariq chizig‘ini (

=5890A
o
va 

=5896A
o
) hamda temir bug‘ining 
spektrida yuzlab temirning chiziqlarini kо‘rish mumkin. 
Agar tutash spektri beradigan yorug‘lik manbaining yо‘liga sovuq bui yoki 
gaz modda kiritilsa, yutilish spektri hosil bо‘lib, bug‘ yoki gazni tashkil etgan 
atomlar, ular chо‘g‘langan holatida qanday tо‘lqin uzunliklarida nurlansalar, aynan 
shunday tо‘lqin uzunliklaridagi nurlarni yutib, tutash spektrining fonida yutilish 
chiziqlarini hosil qiladilar. Masalan chо‘g‘langan natriy bug‘i, yuqorida eslatilgan 

=5890A
o
va 

=5896A
o
tо‘lqin uzunliklarida nurlansa, tutash spektri manbai 
yо‘liga kiritilgan sovuq holdagi natriyning bug‘i, xuddi shunday tо‘lqin 
uzunliklariga tegishli nurlarni yutib, tutash spektrining bu chiziqlar tо‘lqin 
uzunlariga mos kelgan joyida ikki qо‘shni qora chiziqni hosil qiladi. 
Nurlanish va yutilish spektrlari tasmali (polosali) bо‘lishi ham mumkin. 
Xususan molekulyar birikmalarning spektri qator keng tasmalardan iborat bо‘lib, 
bunday tasmalar, о‘z navbatida, bir–biriga juda yaqin joylashgan spektral 
chiziqlardan tashkil topadi. Agar bunday molekulyar birikmalardan tashkil topgan 
gaz yuqori temperaturali va chо‘g‘langan holatda bо‘lsa, u mazkur tо‘lqin 
uzunliklari intervalidagi nurlanish tasmalarini, aksincha, agar tutash spektri 
manbai yо‘lida sovuq gaz kiritilgan bо‘lsa, о‘sha tо‘lqin uzunliklari intervalidagi 
yutilish tasmalarini beradi.

---

Quyosh va yulduzlarning spektri yutilish spektri bо‘lib, yutilish chiziqlari, 
tutash spektrini beruvchi ularining ichki qatlamlaridan chiqayotgan nurlanish 
yо‘lidagi atmosferaning tashqi qatlami tomonidan hosil qilinadi. Shuning uchun 
ham Quyosh va yulduzlar spektrlarining analizi, ularning atmosfera qatlamlarining 
kimyoviy tarkibi va fizik tabiatiga doir ma’lumotlarni о‘zida yaxshi aks qiladi. 
Shuni unutmaslik kerakki, osmon yoritgichlaridan kelayotgan nurlar, Yer 
atmosferasining qatlamlaridan ham о‘tadi va shuning uchun ham ularning sirtida 
atmosferasi atomlari va molekulyar birikmalariga tegishli yutilish chiziqlari paydo 
bо‘ladi. Osmon jismlari spektrida kuzatiladigan Yer atmosferasining chiziqlari