9- ma’ruza. Ontogenez. Organizmlarning ko’payishi. Reja

Jinsiy ko'payish
Erda hayotning paydo bo'lishi va rivojlanishi jarayonida jinssiz ko'payish dastlab paydo bo'lgan. Jinsiy ko'payish esa, 3 mlrd yil oldin paydo bo'lgan. Jinsiy ko'payish, tirik orgariizrnlarning deyarh hamma guruhlarida uchraydi. Jinsiy ko'payishning bimday keng tarqalishi, tirik organizmlarda genetic turh-tumanlikni vafenotipiko zgaruvchanlikning kelib chiqishiga sababchi bo'lgan.
Jinsiy ko'payish deyilganda, ota-ona organkmining genetik axboroti, ya'ni gametalarning qo'shilishi natijasida yangi organizm paydo bo'lishi tushuniiadi.
Sodda hayvonlarda ikkita hujayraning qo'shilishi (kopulyasiya), ikkita individning qo'shilishi (kon'yugasiya) kuzatiladi. Kon'yugasiyada mikronukleuslami va ba'zan sitoplazmani kon'yugatlar almashtirib oladi. Endomiksisda, yadro reooiganizasiyaga uchraydi. Ba'zan bir individning tuxum va urug' hujayralari o'zaro qo'shilib, zigota hosil bo'ladi. Bu hodisa avtomiksis deb ataladi va sodda hayvonlar, zamburug'iar, diatom suvo'tlarda uchraydi. Grekcha autos - o'zi, miksis - qo'shilish degan ma'noni bildiradi.
Shunday qilib, jinsiy ko'payishning bu ko'rirrishlarida individlar soni ortmaydi, ba'zan hatto kamayadi (kopulyasiya).
Jinsiy ko'payishda ishtirok etish uchun, ota-ona organizmlar jinsiy bezlaridan jinsiy hujayralar-gametalar ishlab chiqaradi. Urg'ochi individ tuxum hujayra, erkak individ spermatozoid ishlab chiqaradi. Bu gametalar qo'shilib, zigota hosil qiladi. Ba'zi organizmlarning zigotasi, tuzilishi jihatdan o'xshash gametalar qo'shilishidan hosil bo'ladi. Bunday qo'shilish izogamiya deyiladi. • Gametaiarni tuxum va spermatozoidga, individlarni erkak (sames) va; urg'ochi (samka)ga bo'lish, jinsiy dimorfizm deyiladi. Bir individda ham| erkaklik, ham urg'ocliilik jinsiy bezlarining bo'lishi va bir individda tuxum-va spermatozoid yetilsa, bunday organizm, germafrodit deb ataladi. Agar bir individda har ikkala tashqi organlar va ikkilamchi jinsiy belgi bo'lib, bir xil jinsiy bez bo'lsa, bu soxta germafroditizm deyiladi. Germafroditizm yassi chuvalchanglarda va boshqa hayvonlarda uchraydi. Bu hodisa jinsiy xromosomalar XX bo'lganda, yoki hamma somatik hujayralarda XU bo'lganda, embrional rivojlanish buzilganda sodir bo'ladi. Ba'zi odamlarda jinsiy xromosomalarning mozaisizmi kuzatiladi, ya'ni ba'zi somatik hujayralarda xromosomalar XX bo'lsa, boshqasida XU bo'ladi.
E gizaklar. Tuxumdondan ikkita tuxum hujayra yetilib, urug'lanishi natijasida normal embrion rivojlanishi mumkin. Bunday egizaklar, ikkita tuxumdan rivojlangan egizaklar hisoblanadi. Uiar bir xil, yoki har xil jinsli bo'lishi nuimkin. Bir tuxumdan rivojlanadigan egizaklar, bitta tuxum hujayraning unig'lanishidan paydo boladi.\Ular embrion rivojlanisriining dastlabki davrida, nia'lum hujayralar guruhining bir-biriga bog'iiq bo'lmagan holda bo'linishi jarayonida, ularning alohida-alohida to'dalarga ajralishi tufayli paydo bo'ladi (13-rasm). Bir tuxumdan rivojlanadigan egizaklar bir jinsli bo'ladi. Ko'pchilik tuban umurtqali hayvonlarda blastomerlar-ning oddiy bo'linishi orqali egizaklarning hosil bo'li-shini, tajribada sinab ko'rish mumkin.
S
9.3.-rasm. Bir tuxumdan egizaklar poydo bo'Iish yo'llari (B.Karlson, 1983 bo'yicha). A-maydalanishning dastlabki davrida blastomerlar ikki gumhga bo'linib, ikkita mustaqil embrion rivojlanishi; B-rivojlanishning keyingi bosqichlarida ichki xujayralar (1) ikki guruhga ajralib, trofoblastdan tashkil topgan (2) bir qobiq ichida ikkita embrion rivojlanishi. V-agar ichki hujayralar to'liq ajralmasa, qo'shaloqli egizaklar paydo bo'ladi.
ut emizuvchilarda bo'linayotgan tuxumni bo'laklarga ajratib bo'lmaydi, chunki u morula bosqichiga o'tib, zich qobiq bilan qoplanadi.
Zirhlilarda hujayralar to'plamining bir-biridan ajralishi tufayli doimo 4 ta egizaklar paydo bo'ladi. Bunday qo'shaloqlarni hosil qiladigan embrion pufakchalari sut emizuvchilarda, quslilarda va repteliyalarda bir-biridan uzoqroqdajoylashadi. Shuning uchun, uiar rivojlanishijarayonida bir-biriga to'sqinlik qilmaydi. Har bir ajralgan hujayralar to'plami alohida embrionni hosil qiladi, undan esa alohida organizm rivojlanadi. Egizaklar paydo bo'lishi, hozircha sir bo'lib qolmoqda. Ulaming kelib chiqishi har xil bo'lishi mumkin. Egizaklar ikkita, yoki bitta tuxumdan rivojiangan bo'lishi mumkin. Uchta egizaklar 3 ta tuxumdan, yoki ikkitasi bitta tuxumdan rivojiangan bo'lishi mumkin.' Bunday egizaklar statistik ma'lumotlarga ko'ra, quyidagicha bo'lishi mumkin.
1968 yilda Angliyada birinchi marta Birmingem shahrida 6 nafar egizak tug'ildi. Ulardan 2 nafari o'g'il, 4 nafari qiz bo'lib, onalari pushtsizlikka qarshi preparat bilan davolangan. Egizaklar tug'ilishiga shu dori sabab bo'lgan, deb taxmin qilingan. 1971 yilda Gdanskda 5 ta egizak tug'ildi. Kaliforniyada egizak tuqqan ona, bolalarining otasini aniqlash uchun sudga murojaat qilgan. Bolalar qonini 40 dan ortiq oqsil bo'yicha tahlil qilinganda, ulaming otasi 2 kishi bo'iganligi aniqlandi. XIX asrning boshlarida, embriologlar hisobiga ko'ra, 10 ga yaqin shunday holat qayd etilgan.
V.S.Gruzdev (1922) ma'lumotiga ko'ra, Amerikada 2 tuxumdan hosil bo'lgan egkaMarning biri oq, ikkinchisi qora tanli bo'lgan.
Fransiyalik biolog Ellen kuzatishicha, egizaklar tug'ilishi malum qonuniyatga bo'ysunadi. Tabiatda har 87 ta bir farzand tug'ilishiga 1 ta egizak, 87 ta egizakka 1 ta'uchtalik, 87 ta uchtalikka 1 ta to'rttalik, 87 ta to'rttalikka 1 ta bcshtalik, 87 ta beshtalikka 1 ta oltitalik egizak va hokazo to'g'ri keladi.: Egizaklar ko'proqamerikaliknegrlarda, yaponlarda esakamroq(10mingbittalikka35 (a ikkitalik egizak) tug'iladi.
4 tadan ko'p egizaklar tug'ilishi kam uchraydi. Odamlarda eng ko'pi 6 iagacha egizak tug'ilgan, shulardan eng ko'pi 5 tasi yashab qolgan. Egizaklarning (axminan 75% i ikkita tuxumdan, 25% i bitta tuxumdan rivojiangan.
"Haqiqiy" yoki bir tuxumdan hosil bo'lgan egizaklarda, bir xil genlar nabori bo'ladi. Shuning uchun ularda to'qimalar bir-biriga to'g'ri keladi, organlarni ko'chirib o'tkazish mumkin, bir xil kasalliklar bilan og'riydi, (axminan bir xil va uzoq yashaydi.
Agar ayol 8 marta tuqqan bo'lsa va u 35-39 yoshda bo'lsa, har xil tuxumdan
hosil bo'lgan egizak tug'ishi mumkin. Shu yoshdagi 7 bola tuqqan ayolda bunday imkoniyat kam bo'ladi va hokazo.
Egizak tug'ilishini boshqaradigan gen ayolning X-xromosomasida joylashgan va bu belgi uning qiziga o'tadi.
1755 yilda Vvedensk qishlog'ining dehqoni Yakov Kirilov 60 yoshda bo'lgan, va ikkinchi marta uylangan. Birinchi xotini 21 marta homilador bo'lib, 57 nafar bola tuqqan (4x4]7x3] 10x2*57). Ikkinchi xotini 7 marta homilador bo'lib, 15 nafar bola tuqqan (Ix3]6x2*15). U jami 72 bolaning otasi bo'lgan.
1782 yilda Shuysk uezdidan Feodor Vasilev 2 xotindan tug'ilgan 87 bolaning otasi ekanligi haqida Moskvaga xabar berilgan. Birinchi xotini 27 marta homilador bo'lib, 4x4]7x3] 16x2*69 nafar farzand ko'rgan bo'lsa, ikkinchi xotini: 2x3] 6x2*18 nafar bola tuqqan. O'shanda Vasilev 75 yoshda bo'lib, farzandlarining 83 nafari hayot bo'lgan.
Hindistonda ikkinchi egizak birinchisidan 45 kundan keyin tug'ilganligi haqidagi ma'lumot bor.
Besh, olti egizaklar tug'ilishi kam uchraydi, tug'ilganda ham ular o'ladi. Germaniyaning Xameln shahrida saqlanib qolgan bareiefda quyidagi yozuv bor: "1600 yilning 9 yanvari boshlanganda u (ayol) 2 o'g'il va 5 qiz tug'di".
Qo'shaloq mayiblar. Egizaklarning mayib, ya'ni noto'g'ri rivojlanishiga sabab, blastomerlarning blastodermik pufakcha ichida ertaroq bo'linishiga, yoki kechroq ajralishiga bog'Uq bo'ladi. Bo'linish davri egizaklarning normal, yoki mayib bo'lib tug'ilishida hal qiluvchi omil hisoblanadi.|Ko'pchilik hollarda noto'g'ri rivojlangan egizaklar o'ladi, yoki bachadonda o'zgarishlarga uchrab, yo'q bo'lib ketadi. Noto'g'ri rivojlanishga ohb keluvchi fizikaviy omillarga harorat va nurlanish kiradi. Dengizlarda suv miqdori va uning tarkibining o'zgarishi bahqlarning jabrasida noto'g'ri rivojlanislming bir necha turlari kelib chiqishiga sababchi bo'ladi. Kalamushlarning skeletidagi o'zgarishlar, homiladorligida kam, yoki bir xil ovqat berganda, vitaminlar yetishmaganda paydo bo'lishi, tajribaiarda isbotlangan. Baliqiarda o'tkazilgan tadqiqotlardan ma'lum bolishicha, embrion rivojlanishining malum davrida turli xil ta'sirotlar bir xil o'zgarishlarni paydo qiladi, lekin bu ta'sirotlar har xil davrlarda ta'sir etdirilsa, turh xil nuqsonlar kelib chiqishi aniqlangan.
Har bir organning o'z rivojlanishi davrida tez o'zgaradigan davrlari bo'ladi. Markaziy nerv sistemasi, xuddi shunday favqulodda tez o'zgarish xususiyatiga ega. Bu davr, uning qaiiniashgan plastinka hoiatidan nerv nayiga aylanish davridir. Ana shu davrda nerv sistemasiga turli xil ta'sirotlar tufayli paydo bo'lgan jarohatiar, har xil o'zgarishlarga (anomaliyalarga) olib kelishi mumkin. Bu davrda sekin taraqqiy etayotgan organlar esa jarohatlanmaydi. Ona oiganizmi homiladorlik davrida kasalliklaiga uchrasa, embrionda noto'g'ri rivojlanish paydo bo'lishi mumkin. Bunday noto'g'ri rivojlanisnga bir-biriga yopishgan, yoki qo'shilgan egizaklar misol bo'ladi. Bir-biriga yopishgan egizaklar, yopishgan gavda qismining nomiga "pagus" qo'shimchasi qo'shilib nomlanadi. Boshi bir-biriga qo'shilgan egizak karapapagus, ko'krak qismi bilan qo'shilgani esa pigopagus va boshqalar.
Ba'zi hollarda bir tuxumdan taraqqiy etgan egizaklar, bir-biri bilan ozgina ahmiyatsiz qo'shilgan bo'ladi. Bunday egizaklar hayotchan bo'ladi (masalan, siam egizaklari). Ba'zan qo'shaloq egizaklardan biri ikkinchisiga nisbatan kichik bo'ladi, yoki birining malum bir qismi yo'qolgan bo'ladi. Bu kichik organizm parazit, yoki parazit embrion deyiladi. Umuman, turli xil mayiblarni o'rganish bilan teratologiya yoki patologik embriologiya shug'ullanadi.
Bir-biriga qo'shilgan egizaklarning 20% ga yaqini yashab qoladi. Siam egizaklari Chan va In 1811 yilda Siamda tug'ilgan. Ular ko'kraklari bilan qo'shilgan bo'lib, dastlab yuzma-yuz yotishgan. Keyinchalik o'sishi tufayli ularning birlashgan joyi cho'zilib, erkin harakatlanadigan bo'lib qolishgan.
Siam egizaklarining onasi xitoylik bo'lib, ularni sirkka sotgan, keyin AQSh ga kelib, opa-singillarga uylanib, 20 nafar sog'Iom va 2 nafar kar farzand ko'rishgan. Chan tog'dan tushib ketgan va 1869 yil shol bo'Ub qoladi. 1874 yilda o'pka shamollashidan vafot etgan. Uni eshitgan In ham 2 soatdan keyin vafot etgan.
Egizaklar ob-havoga ta'sir etishi, shamol, yomg'ir chaqirishi kabi mulohazalar hozircha fanda ilmiy jihatdan isbotlanmagan. Urush davrida Shvesiya va Daniyada egizaklarni maxsus joyda saqlab, davlat, millatning boyligi sifatida hknoya qilganlar.