9-Mavzu. Biznes faoliyatida menejment reja

9-Mavzu. BIZNES FAOLIYATIDA MENEJMENT
Reja

1. 
   Viznes faoliyatini boshqarishning mohiyati va ahamiyati.
   
2. 
   Biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini boshqarishni tashkil etish
   
3. 
   Biznes va xususiy tadbirkorlikni boshqarish psihologiyasi.
   

1. 
   Viznes faoliyatini boshqarishning mohiyati va ahamiyati
   

Boshqaruv tadbirkorlikning tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi va uni amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Tadbirkorlik faoliyatini boshqarishni zarur darajada yo’lga qo’ymay turib maqsadga erishib bo’lmaydi. Har bir tadbirkorlik sub’ekti o’ziga xos va mos boshqaruv tizimini – boshqaruvchi, boshqarish organi vositalari usullari strategiyasi, taktikasi, madaniyatini shakllantiradi. Uning qay tarzda va da­rajada shakllanishi va amal qilishi ko’p jihatdan rahbarga, ya’ni tadbirkorga bog’liq. SHuning uchun tadbirkorlar boshqarish (menejment) asoslaridan xabardor bo’lishlari maqsadga muvofiqdir.
Menejment inglizcha so’z bo’lib. uning asosida lotincha "manus" (qo’l) so’zi yotadi va uning ilk ma’nosi otlarni boshqarishni anglatgan. Bu tushunchaning qo’llanish doirasi kengayib. hozirgi paytga kelib, butun iqtisodiyot va boshqa sohalarni ham qamrab oladi.
Boshqarish (menejment) - mo’ljallangan maqsadga erishish uchun ishlarni. faoliyatni rejalashtirish, tashkil etish. Hisob yuritish. nazorat va tahlil qilish, xodimlarni taqdirlash jarayonlari majmuyidir. Boshqarish jarayoni boshqaruv sub’ekti (tadbirkor. rahbar, boshqaruvchi, boshqa­ruv organining boshqaruv ob’ekti (ishchi-xodimlar, mehnat, ishlab chiqarish, sotish va boshqa xo’jalik jarayonlari)ga tegishli boshqarish vositalari va usullari bilan ta’sir etish jarayonidan iborat. Bu jarayon davriy (tsikl) ko’rinishida doimiy takrorlanib turadi. U maqsad va vazifalar qo’yishdan boshlanib, ularni ro’yobga chiqarish va muayyan natijalarga erishish bilan tugaydi, so’ng maqsadga erishish darajasi (natijalar) tahlil qilinib, yangi vazifalar belgilanadi va boshqaruv jarayoni qaytadan boshlanadi. Har bir tadbirkor bu ishlarni u yoki bu darajada bajaradi va shu boisdan menejer ham hisoblanadi. Boshqarishning muhim ahamiyati inson omilini faollashtirish, o’zini-o’zi boshqarish va tashabbuskorlikni rivojlantirish. bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq keladigan yangi tashkiliy tuzilmalarni yaratishda namoyon bo’ladi.
G’arb menejmentida boshqaruv faoliyatining ikki ko’rinishi ajratiladi. Birinchisi, texnik faoliyat bo’lib, ma’lum bir soha va tarmoqlarda ishlatiladigan xomashyo, materiallar, texnika, texnologiyalarni o’zlashtirish va ishlab chiqarishga joriy etishdan iborat. Ikkinchisi, bevosita boshqaruv faoliyati bo’lib. ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, rejalashtirish va nazorat qiiish, xodimlar harakatini muvofiqlashtirish. ularni taqdirlash va nazorat qiiish ishlarini o’z ichiga oladi. Menejment va uni amalga oshiradigan kishi uchun muhimi bevosita boshqaruv hi­soblanadi. CHunki biznes olamida shakllangan xulosaga ko’ra biznesning 5 foizini pul, 10 foizini kapital, 85 foizini esa odamlar tashkil etadi.
“Liderlar xar doim erkak qahramonlardir va ular odatda tug’ma boshqaruvchilik sifati bilan dunyoga kelishadi va ular boshqalarga ta’sir ko’rsatadi va ularni ruhlantira olidagan boshqalarni xech qanday mubolag’asiz o’zigabo’ysundira oladigan shaxslardir. Ular odatda o’ziga ishonuvchan tavakkalchi, intellegent bo’lishadi,”¹-deb ta’riflaydi Bass va Stodill.
XXasrning 80-yillarida menejment sohasida taniqli amerikalik olimlar P. Drukker va O.Toffler tadьirkor quyidagi xususiyatlarga ega bo’lishi lozimligini ta’kidlaganlar:
1. Hammaga ishonchni yaratish va undash
2. Kompaniyani kuchaytirish kelajakka bo’lgan umidni saqlash va ishontirish
3. Ishchilarni hurmat qilish va qo’llab-quvvatlash
4. Ishonchlilik muhitini yaratish
5. Ishchilarni o’zi va kompaniya muvaffaqqiyati uchun zarur bo’lgan resurslar bilan ta’minlash
6. Muloqot qilish
7. Insoniylik muhitini saqlash va undash
8. O’zgarishlarni boricha qabul qilish kabi xususiyatlari rahbar zimmasida yotadi.
Agar rahbarda yuqoridagi talab etiladigan xususiyatlar mavjud bo’lmasa aks holda kompaniya kelajakda muvaffaqqiyatsizlikga duch kelishi va chegaralangan foyda bilan qolishiga olib kelishi mumkin.²
P. Drukker va O.Toffler butun dunyo tajribasiga asoslanib, menejmentning XXI asr talablariga mos keladigan muhim tamoyillarini ishlab chiqqanlar. Ular quyidagilardan iborat.

• 
  Boshqaruvning asosiy maqsadi inson bo’lishi kerak.
  Boshqaruvning asosiy vazifasi — odamlarni yagona maqsad sari jipslashtrish, ularning qobiliyatini ro’yobga chiqarish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishdir. Har bir insonning o’z qobilyati va imkoniyatlarini amalga oshirish-oshirmaslik ko’p jihatdan unga bo’lgan munosabatga, ya’ni boshqaruvga bog’liqdir.
  
• 
  Boshqaruvning milliylik xususiyatini hisobga olish. Yagona maqsad sari odamlarni bir jamoaga birlashtiradigan boshqaruv ular­ning millati va ular yashaydigan mintaqadagi madaniyati, milliy qadriyatlar va anhanalarni maksimal darajada e’tiborga olishi zarur. Hamma yerda menejerlar vazifasi bir xil bo’lsa-da, ularning bajarilishi milliy urf-odatlar va anhanalarga bevosita bog’liqdir.
  
• 
  Boshqaruv korxona (tadbirkor) oldida turgan maqsadni aniq-ravshan qilib ifodalashi va qo’yishi zarur. Korxona (tadbirkor) oldida turgan vazifani va uni bajarish muddatini aniq belgilash esa qo’yilgan vazifani bajarishni osonlashtiradi.
  
• 
  Korxona va uning ahzolarining doimiy takomillashib borishini ta’minlash. Ma’lumki, jamiyat, hayot bir joyda turmaydi, undan orqaga qolmaslik uchun ro’y berayotgan o’zgarishlarga muvofiq ishlab chiqa­rish texnologiyasini mukammallashtirib, ishchilar mahoratini oshirib borish zarur bo’ladi. Bu esa boshqaruvning vazifasi hisoblanadi.
  
• 
  Korxonada har bir ishchi-xodim o’z malakasi, bilimiga yarasha vazifani bajarishini ta’minlash. Shundagina yuqori sifat va unumdorlikka erishish mumkin.
  
• 
  Korxona (tadbirkor) faoliyati va boshqaruv samarasini yagona bir ko’rsatkich bilan baholab bo’lmaydi va uni baholash har tomonlama yondashuvni taqozo etadi.
  
• 
  Korxona (tadbirkor) erishadigan muvaffaqiyat nafaqat lining o’ziga, balki tashqi vaziyatga, bozorga ham bog’liqdir. Shuning uchun boshqaruvchilar bevosita mahsulot chiqarish bilan birga, tashqi muhitga, xususan, bozordagi vaziyatga ham jiddiy e’tibor berishlari lozim.
  
• 
  Keyingi paytlarda mahsulotni ommaviy ishlab chiqarishdan aniq iste’molchiga mo’ljallangan kichik-kichik partiyalarda ishlab chiqarishga o’tish tendentsiyasi muhim iqtisodiy-tashkiliy o’zgarishlarni taqozo etadi. Demak, katta miqdorda ommaviy mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar emas, balki kichik seriyalarda mahsulot ishlab chiqaradigan, odamlarning o’zgarib borayotgan turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga moslashgan kichik va o’rta korxonalar davri boshlanyapti.
  

Har qanday tadbirkorlik faoliyatini boshqarish vazifasi va mashuliyatini bir kishi o’z bo’yniga oladi yoki ular bir kishi zimmasiga yuklanadi va yakkaboshchilik asosida yagona shaxs birinchi rahbar tomonidan ta’minlanadi. Shuning uchun ham boshqarish tarzi va tartibi, uning natijalari ko’proq shu rahbarga, uning bilimi, tajribasi, saviyasi, boshqaruvchilik va tashkilotchilik qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Shuning bilan birga, rahbar demokratiya tamoyili va uning bir ko’rinishi bo’lgan kollegialikka keng o’rin berishi hamda unga tayanishi lozim. Kollegiallik korxonada muhim masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilishda ishchi-xodimlarni jalb qilishda namoyon bo’ladi. Bunday hoi boshqaruv qarorlari ishlab chiqishda fikrlar xilma-xilligini ta’minlaydi, mavjud axborotni boyitadi, qaror variantlarini kengaytiradi. Qabul qilinadigan qarorlarni bevosita ijrochilari qaror loyihasi va variantlarini tayyorlash hamda muhokama qilishda jalb etilganda ular mazkur qarorlarni bajarishni tashkil etish va amalga oshirishning oqilona yo’llari haqida fikrlar bildirishlari mumkin. Bundan tashqari, ishchi-xodimlarni muhim masalalarni hal qilishda jalb etish ularning ruhini ko’tarib, o’zlari ishtirokida qabul qilingan qarorlarni bajarishga katta mashuliyat bilan kirishish va yaxshiroq natijalarga erishishga ko’maklashadi.
Boshqarishda oqilona markazlashtirish deganda korxonadagi yuqori va quyi boshqaruv bo’g’inlari o’rtasida boshqarishni ta’minlovchi huquq va mashuliyatlarni taqsimlashda eng maqbo’l muvozanat o’rnatish tushiniladi. Huquqlaming bir tomonga, mashuliyatning ikkinchi tomonga salgina bo’lsa-da siljishi boshqarish samaradorligini pasaytiradi. Shuning uchun har bir korxonada huquqlar va mashuliyatni boshqaruv bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash mezonlari va me’yorlari ishlab chiqilishi va ularga amal qilish qoida tusini olishi zarur.