9-mavzu: shovqin va titrashdan himoyalanish Reja: Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish. Shovqinga qarshi kurash usullari

Tovush yutadigan koplamalarning texnik ko’rsatkichlari 
Nomi, GOST, TU Tashki 
ulchamlari, mm 
Zichligi, kg/m
3
Namga chidamlik 
darajasi 
O’tga chidamlik 
darajasi 
Mineral paxtadan 
ishlangan akustik 
PA/O plitasi, TU 
21.24.16-63 
Akmirang, 
TUMBI 
300x300x20 
300 
Namga chidamsiz 
Yonmaydi 
1.368-67 PPM-80 
plitasi 
TU 
21.24.8-68 
500x500x60 
80 
Namga chidamsiz 
Yonmaydi 
PPM-80 plitasi Tu 
21.24,8-68 
(shisha mato bilan 
birga)
“ 
“ 
“ 
“ 
E-O 
(GOST 
8481-61), stellit, 
TU 81-63 
500x500x700 
150 
Yarim 
namga 
chidamli 
Yarim
yonmaydigan 
Gipsdan yasalgan 
plita, IV 283-67 
500x500x10 
- 
- 
- 
Tikma 
mineral 
paxtalar, 
TV 
21.24.10-68 
500x500x100 
100 
Namga chidamli 
Kiyinlik 
bilan 
yonadi 
Shisha tola, TV 
21.01.224-69 
500x500x10 
15 
Namga chidamsiz 
Yonmaydi 

---

15
Titrashni kamaytirish yo’llari va ultra va infratovushdan himoyalanish.
Titrash kishi organizmiga salbiy ta’sir kiladi, natijada ish unumdorligini pasaytiradi, 
kupincha ogir kasbiy kasallik - titrash kasalligiga olib keladi. Shuning uchun titrashga qarshi 
tabbirlarga aloxida axamiyat beriladi.
Titrash kasalligi kasbiy kasalliklarga kiradi. Bu kasallikni boshlangich davridagina 
yaxshilab davolash mumkin. Titrash kasalligini davolash, ayniksa, kasallik ruju kilgan xolatlarda 
uzoq muddatda davolanadi. Kup xollarda kasallik o’tib ketsa, nogironlikka olib kelishi mumkin.
Mashina va mexanizmlarning titrashini kamaytirish quyidagi usullarda olib boriladi:
-titrashni keltirib chiqarayotgan manbaga ta’sir qilish; 
-rezonans xolatidan chiqarish; 
-titrashni dempferlash;
-titrashni dinamik sundirish; 
-mashina va qurilish elementlarining konstruktiv elementlarini uzgartirish; 
-titrashni ixotalash va shaxsiy himoya vositalarini qo’llash. 
Mexanizatsiyalashgan, elektr yoki havo asboblari yordamida ishlaganda, kulni titrashdan 
saqlash uchun maxsus kulkoplar, kistirma va plastinalardan tashkil topgan shaxsiy himoya 
vositalaridan foydalaniladi. Shaxsiy himoya vositalariga kuyiladigan umumiy talablar GOST 12.4 
002-74 da belgilangan. Titrash kasalligini oldini olish uchun titrash mavjud bo’lgan ishlarda 
maxsus ish tartibi qo’llaniladi. Masalan, titrash mavjud bo’lgan mashinalarida umumiy ish vaqti 
semenaning 2-3 qismidan oshmasligi kerak. Bunda tinmasan ishlash vaqti 15-20 min va dam olish 
vaqtlari bo’lishi kerakligi kuzda to’tilgan. Ishni tashkil qilishda titrashli operatsiyalarni titrash 
bo’lmagan ishlar bilan almashtirib turish kerak.
Titrashni ulchash ST SEV 1931-78 “Titrash. Ulchov o’tkazish uchun umumiy talablar” da 
belgilanadi. Titrashni ulchash uchun kupgina asboblar mavjud, bulardan standart oktava filtrli 
ISHV-1 hamda VIP-2., VR-1 va bokalar. Chet elda chiqaraladigan asboblardan RFT (Germaniya) 
hamda “Bryo’l va Kyer” firmasining (Daniya) asboblaridir.
Texnologik uskunaning ashyoviy sigimi kamaytirilganni xolda uning tezligi oshirilganda 
ularning titrashi kuchayadi. Titrash (vibratsiya) tebranishlar chastotasi, titrashdagi siljish 
amplitudasi va titrash tezligi bilan ifodalanadi. Uzoq vaqt mobaynida titrash ta’sirida bo’lish 
ishlovchining sogligi va mexnat unumdorligiga yomon ta’sir etibgina kolmasdan, balki ogir 
kasbiy- titrash kasalligiga olib keladi.
Inson organizmiga ta’sir ko’rsatish tarzigan kura titrashlar maxaliy va umumiy bo’ladi.
Titrashdan himoyalanish uchun armotizatorlar va yakka tartibda himoyalash vositalari 
sifatida titrashni sundiruvchi kulkop hamda poyabzal qo’llaniladi. Amortizatorlar sifatida kigiz, 
rezina, pulat prujinali titrov izolyatorlari va shu kabilardan foydaniladi.
Binolarning tarkibi qismlariga motorlar, mashinalarning titrashini kamaytirish maksadida, 
motorlar poydevorlarining ostiga rezinadan, polivinil smolalardan tayyorlangan, shisha tola bilan 
kuchaytirilgan kistirmalar kuyiladi.
Titraydigan mashina va asboblar bilan ishlaydigan ishchilarrni xizmat vaqtidan tashkari 
ishlatish man etiladi. 16 yoshga tulmagan yoshlar, xomilador ayollar, oshkozoni ogriydigan va kon 
bosimi bor kishilarga bunday uskunalarda ishlash etiladi. 
Ultratovush muxit 11200 dan 10
9
Gs gacha doirada mexaniq tarzda tebranmada yuzaga 
keladi.
Sanoatda detallarni tozalash va yogsizlantirish, metallarga mexaniq ishlov berish uchun 
18000-30000 Gs chastotali ultratovush tebranishlari keng qo’llaniladi.
Ultratovush odamga havo muxiti orqali, shunigdek, suyuk muxit va kattik jismlar orqali 
ta’sir kiladi.
Ultratovushli kurilmalarda ishlaydigan ishchilarning boshi ogriydi, tez charchaydi, yaxshi 

---

16
uxlay olmaydi, kuzi xiralashdagi, ogzi kurib kolaveradi, korni ogriydi, ishtaxasi bo’lmaydi, tanasi 
va terisining xarorati ko’tariladi, yurak urishi susayadi, kon bosimi pasayadi hamda 
termoregulyatsiyasi buziladi.
Ultratovush bilan ishlayotganda yakka tartibdagi himoya vositalari sifatida shovqin 
sundirgichlar va maxsus kulkoplardan foydalanish lozim.
Xozirgi vaqtda ishlab chiqarishda va transportda infratovush chastotali tovush keng 
tarkalgan. U katta ventilyatorlar, ichki yonuv dvigatellari ishlayotganida paydo bo’ladi.
Shaxsiy himoya vositalari.
Eshitish a’zolarini himoya qilish vrsitalari uz vazifasi va konstrusiyasi bo’yicha uch turga 
bulinadi: naushniklar-quloq suprasini yopib turadi, tikinlar-tashki eshitish kanalini yopib turadi, 
tikinlar-tashki eshitish kanalini yopib turadi, shlemlar -kallaning bir qismini va quloq suprasini 
berkitib turadi. Bularni qo’llash ayrim oktava chiziklarida tovush bosimi satxini 35-40 dB 
mikdorda kamaytiradi. Shunisi dikkatga sazovorki, ular ayniksa kishi organizmi uchun xavfli 
bo’lgan yukori chastotali shovqinlarni pasaytirishda yaxshi samara beradi.
To’qimachilik sanoatining shovqinli sexlarida eshitish a’zolarini himoya qilishga zarurat 
seziladi. Ularni tanlash shovqinning jadalligiga va ishchining shaxsiy xususiyatlariga bog’liq. 
Tovush bosimi satxi 120 dB gacha bo’lgan jadal shovqinlar ta’sir kilayotgan sharoitda VSNIIOT 
- 2M turiga mansub naushniklarni qo’llash tavsiya etiladi ( a rasm). Tukuv, kalavalash va kayta 
urash sexlarida kichik gabaritli VSNIIOT - 4A turiga mansub naushniklarni qo’llash maksadga 
muvofik ( b rasm). VSNIIOT - 2M naushnigi ishlatishga kulay va spektrning yukori chastotali 
qismida samaralidir, VSNIIOT - 4A naushnigi ulchamlari kichik va yengil, lekin ularning akustik 
samaradorligi biroz past.
Jadval.