9-tema. Jáhán bazarı hám xalıqaralıq sawda. Mámleket tólew balansı

9.2. Jáhán tovar bazarları konyunkturası, onıń kórsetkishleri hám payda etiwshi faktorlar.
Konyunkturanı úyreniw marketing xızmetiniń ajıralmaytuǵın bólimin quraydı. Biziń mámleketimizde konyunkturanı úyreniw 2000 jıllarda dúzildi. «Konyunktura» latınsha sóz bolıp, jaǵday degen mánini ańlatadı, ol keń mánide olardıń óz-ara baylanısınan alınǵan shártlerdiń jıyındısı, sharayat, predmetleriniń jaylasıwı bolıp tabıladı.
Bazar konyunkturası - bul málim bir waqıtta, málim bir aymaqta talap penen usınıs ortasındaǵı parq (salıstırması) bolıp tabıladı.
Marketing shárayatın hám bazardı tekseriw ekonomikalıq, demografik, sociallıq, tábiy, siyasiy hám basqa shárt-shárayatlardı analiz hám boljawdı payda etedi. Házirgi kúnde derlik bárshe iri firmalar jeke konyunktura xızmetlerine iye esaplanadı, olar ozıniń iskerlik sheńberinde jáhán hám milliy masshtabta konyunkturanı rawajlanıwın baqlap baradı.
Ekonomikalıq konyunktura bul faktorlar hám qayta islew sharayatlarınıń rawajlanıwı hám óz-ara baylanısta talap, usınıs, baha faktorları tiykarında bazardaǵı bir kórinis bolıp tabıladı. Bul kórsetilgen anıqlıq óz ishinde konyunktura túsiniginiń barlıq ámeliy sapaların sáwlelendiredi.
Birinshiden, ol jaǵdayda ekonomikalıq konyunktura predmeti kórsetilgen, jańa bazar, almaslaw tarawındaǵı konyunkturanı aldın alıp barılıp atırǵan jumıslar menen baylanıstıradı.
Ekinshiden, konyunkturanı tek ǵana almaslaw tarawinda ǵana emes, bálki pútkil islep shıǵarıw procesin (islep shıǵarıw, bólistiriw, tutınıw, bular almaslaw prizması arqalı anıqlanadı) óz ishine qamtıp aladı.
Úshinshiden, konyunktura dinamikalıq ósiw dáwirlerinde kóriledi.
Tórtinshiden, konyunktura islep shıǵarıw procesi anıq tariyxıy sharayatları menen baylanıslı, hár bir islew procesiniń jańa basqıshi ushın faktorlardıń hám konyunkturanı rawajlanıwınıń sharayatlarınıń sáykesligi ózine tán bolıp tabıladı.
Besinshiden, onıń kórinisiniń tiykarǵı forması talap, usınıs, hám baha dinamikasınıń qatnası bolıp tabıladı. Bir sóz benen aytqanda, usı sol faktorlar bazardıń jaǵdayın hám dinamikasın anıqlawda oraylıq buwın bolıp esaplanadı.
Konyunktura izertlewleriniń 2 obektine kóre - jańa ekonomikalıq konyunktura túsinigindegi xojalıq hám tovar bazarı, 2 ǵárezsiz strukturalıq bólimge ajratıladı
1) ulıwma xojalıq konyunkturası
2) tovar bazarı konyunkturası.
Ulıwma xojalıq konyunkturanı strukturalıq birlik dep, soǵan qaramastan tovar bazarlarınıń hám kóplegen óz-ara múnásibetler konyunkturasınıń jıyındısı dep qaraw múmkin. Tovar konyunkturası ulıwma xojalıq konyunkturasın quraydı, ulıwma xojalıq konyunkturası bolsa tovar bazarları konyunkturasın keltirip shıǵaradı.
Tovar bazarları konyunkturasınıń ulıwma xojalıq konyunkturasınıń elementi retinde birlesiwi, bir pútin sıyaqlı tovar konyunkturasınıń qurawshılarǵa ámelde bolmaǵan jańa sapanı beredi. Solay etip, onıń pútkil bólimi hám buwınlariniń belgileri óz-ara tásirshenligi hám óz-ara baylanıslılıǵı formalarınıń minez-qulqın, ulıwma xojalıq hám tovar konyunkturasınıń rawajlanıwın anıqlaydı.
Bazardı hám áwele pútkil bazardı konyunkturasınıń kompleks izertlewler isbilermenler sheńberiniń pikirine kóre, isbilermenlerge olardıń xojalıq qararlarin qabıl etiwde qatege jol qoymawı ushın táwekelshilikti tómenletiwde qural esaplanadı.
Tovar bazarı ózinde, birinshiden, málim bir tovadı islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshilar ortasında, ekinshiden, islep shıǵarıwshılar gruppası hám tutınıwshilar gruppası ortasında ekonomistler baylanıslarıniń sistemasın ózinde sáwlelendiredi.
Baylanıslardıń tiykarǵı kórinisi 1-túri bul aldı -sattı procesi, 2-si bolsa báseki bolıp tabıladı.