9-tema. Jáhán bazarı hám xalıqaralıq sawda. Mámleket tólew balansı

9.4. Jáhán bahaları hám tiykarǵı sırtqı sawda bahalarınıń túrleri.
Baha qáliplesiwi - tovarlar hám xızmetlerge belgilengen bahanıń bir qatar faktorlar tásirinde júzege keliwi procesi.
Ulıwma mániste — baha qáliplesiwine mámleketlik shólkemleri (salıq, kredit hám ekonomikalıq siyasattń basqa kórinisleri arqalı) hám de ekonomikalıq iskerlik subektleriniń ózleri tásir kórsetedi.
Tar mániste — firmalardıń óz baha strategiyasın islep shıǵıwı.
Baha qáliplesiwiniń 3 tiykarǵı — erkin, basqarıw hám aralas tipleri bar.
Erkin baha qáliplesiwi talap hám usınıs tiykarında júzege keledi.
Barlıq tovarlar hám xızmetler bahalarınıń tikkeley basqarıw, belgileniwin basqarıw, erkin hám basqarıw baha qáliplesiwiniń hár qıylı parq (salıstırması) larda qollanılıwı aralas baha qáliplesiwi dep júritiledi.
Baha qáliplesiwi procesi tovar óndiriwshi firmadan baslanıp, bazar bahası ornatılǵannan soń, tamamlanadı.
Baha qáliplesiwiniń bazar real sharayatına tiykarlanǵan 5 tiykarǵı qaǵıydası bar;
Qárejetlerdi qaplaw qaǵıydası — baha dárejesi tovarlar satılǵanda firmanıń tovarlardı óndiriw hám satıw qárejetleri tolıq qaplanıp, isbilermenge minimal paydanı támiyinlewi kerek. Eger bul qaǵıyda ámel etpese, firma zıyan kóredi yamasa isbilermen hesh bir dáramat almay óz jumısın toqtatadı. Qárejetlerdi qaplaw zárúrligi bahanıń eń tómen shegarasın belgileydi hám bahanıń bunnan tómen bolıwı ekonomika ushın maqul túsetuǵın emes;
Paydanı maksimallastırıw qaǵıydası — baha ortasha qárejetlerden joqarı etip belgileniwi, tovar sol baha menen satılǵanda ekonomikalıq payda alınıwı kerek. Firma óz tovaına baha qoyǵanda paydanı maksimallashtırıwdı gózleydi. Paydanı maksimallastırıwshı baha, ádette, monopollasqan bazarda ámel etedi;
Básekide jeńiw qaǵıydası —belgilengen baha dárejesi qarıydarlardı ózine awdırıp, qarsılastı bazardan shıǵarıw imkaniyatın beriwi zárúr. Onıń ushın ápiwayı tovarlar bahası waqtınsha tómen belgilenedi, payda azayadı, lekin joǵatılǵan payda básekide jeńiw ushın xızmet etedi. Usı qaǵıyda abıraylı tovarlar bahasın joqarılawınıń belgileniwin ańlatadı, sebebi olardıń qarıydarları pullı siyasiy gruppa esaplanadı;
Birinshilik qaǵıydası — túrles, uqsas (orınbasar), yaǵnıy birdey mútajlikti qanaatlandırıwshı tovarlar bahası birinshi firma belgilegen bahaga qaray qáliplesedi. Basqa firmalar bahani birinshi bahasın gózlep oǵan jaqın etip belgileydi. Bul qaǵıyda ádette oligopoliya bazarında ámel etedi. Bunday bazarda firmalar azshılıq bolıp bahalardı bir-birine jaqın belgilegen halda, tiykarınan, sapa hám servis penen básekilesedi.
Baha tómen hám joqarı shegara aralıǵinda qáliplesedi. Eger tómen shegaranı qárejetlerdi qaplaw zárúrligi belgilese, joqarı shegaranı qarıydarlardıń satıp alıw qábileti belgileydi. Baha joqarı shegaradan shıǵıp ketse qarıydarlardıń aqshası jetpey, tovarlar satılmaydı, tómen shegaradan tómen bolsa firmalar zıyanǵa ushırap, jawılıp ketedi. Baha qáliplesiwiniń eń zárúrli talapı onıń bazar sharayatına sáykeslesiwi hám ózgeriwshen bolıwı bolıp tabıladı. Baha belgilewge mámlekettiń aralasıwı bazar qaǵıydalarına qarsı. Usınıń sebebinen mámleketlik bazar bahaların erkinlestirip, bazar qaǵıydasınan sırtta júzege keletuǵın monopol bahalardı shegaralap turadı.

9.5. Tólew balansı túsinigi. TBda tiykarǵı teńlik. Tólew balansınıń qurılısı hám dúzilisi princpleri.