9-tema. Jáhán bazarı hám xalıqaralıq sawda. Mámleket tólew balansı

Tólew balansı — bul mámlekettiń málim bir waqıt dawamında (ay, kvartal yamasa jıl) basqa mámleketler menen alıp barǵan ekonomikalıq operaciyaların ózinde sáwlelendiriwshi statistikalıq sistema. Álbette, bul tariypda institutsional birlikler ortasında rasında ámelge asırılǵan operaciyalar túsiniledi. Tólew balansında mámleketler ortasında tovarlar, xızmetler, kapital, jumısshı kúshi háreketi, diplomatik hám basqa wákilxanalardı ustap turıw, turizm, xalıqaralıq forum, materiallıq baylanıslar, sport jarısları menen baylanıslı tólewler sáwlelendiriledi.
Tólew balansı túsinigi dáslepki márte 1767-jılı merkantilizm mektep wákillerinen biri Dj. Styuart tárepinen qollanılǵan. Tólew balansı birinshi ret 1923-jılı AQSh Sawda ministrligi tárepinen baspa etilgen. Bul balansda barlıq operaciyalar úsh gruppaǵa bólingen bolıp, olar ámeldegi hám kapital operaciyalar, altın hám gúmis menen baylanıslı operaciyalardı qamtıp alǵan.
Tólew balansı XVF dıń tólew balansın dúziw boyınsha 1993-jılda islep shıǵılǵan Stilistik jollamasınıń 5-basılıwı talaplarına muwapıq statistikalıq esabat formasında dúziledi. 2000-jılda XVF bul jollamaǵa qosımsha túrde «Finanslıq nátiyjesilar»ni baspa etti.
Bul jollamaǵa muwapıq tólew balansında mámlekettiń tek tólew hám tushumlarigina emes, bálki mámleketten shetke shıǵarılǵan hám mámleketke shet elden alıp kirilgan tovarlar, xızmetler, kapital sáwlelendiriledi.
Eger mámleketke alıp kirilgan tovar ushın tólemler tólew balansı dúzilgen waqıtta (ay, kvartal, jıl) ámelge asırilmasa, jetkezip berilgen tovar ma`nisi mámlekettiń pulli minnetlemesi esaplanadı. Bul tólemler basqa waqıtta ámelge asıriladı. Nátiyjede tólew balansında tekǵana rasında ámelge asırılǵan tólemler hám tushumlar, bálki keleshekte ámelge asırılıwı kerek bolǵan xalıqaralıq minnetlemeler hám talaplar da sawlelenedi.
Statistikalıq tólew balansınan (arnawlı bir waqıt aralıǵı ushın dúzilgen) tısqarı arnawlı bir sáne ushın dúzilgen tólew balansında zárúrli áhmiyetke iye. Bul tólew balansı mámlekettiń arnawlı bir sánede tolıqnishi kerek bolǵan pulli minnetlemeleri hám talapları ortasındaǵı koefficientti sáwlelendiredi. Ol shet el valyutaǵa bolǵan haqıyqıy talap hám usınıstı belgileydi hám de valyuta stuldıń qáliplesiwinde tiykarǵı faktor esaplanadı. Arnawlı bir sánege dúzilgen tólew balansı bazar ekonomikası sharayatında dúzilisi múmkin emes.
XVF tólew balansın analitik hám statistikalıq variantlarda baspa etedi. Olar bir-birinen elementlarınıń jaylasıwı boyınsha parıq etedi. Standart tólew balansı analitik variantqa qaraǵanda tolıǵıraq bolıp tabıladı.