9-tema. Jáhán bazarı hám xalıqaralıq sawda. Mámleket tólew balansı

9.3. Jáhán tovar bazarında bahanıń qáliplesiwi.
Jáhán bazarı xalıqaralıq sawda nátiyjesi bolıp tabıladı. Bul óndiris hám miynet faktorlar ıdırawı tiykarında, individual mámleket ortasında rawajlanıp tovar -pul munasibetleriniń ayrıqsha tarawı esaplanadı.
Jáhán bazarı jáhán ekonomikasınıń tiykarǵı kategoriyalarınıń biri, onıń tiykarǵı parametrleri, atap aytqanda, tuwrıdan-tuwrı hám xalıqaralıq kólemde óndiris faktorlarınanıń háreketi menen baylanıslı basqa zárúrli ózgeshelikleri menen tolıqtırıwshı esaplanadı.
Global bazar túsinigi kóbinese úsh jol menen anıqlanadı:
Xalıqaralıq ekonomika makroekonomikalıq sheńberi kóz qarasınan;
Tovarlar hám subektleri xızmetler xalıqaralıq almasıwında qatnasıw kóz qarasınan;
Siyasiy ekonomika kóz qarasınan.
Jáhán bazarında global ekonomikanıń makroekonomikalıq sheńberinde jergilikli bazarlar hám individual bazarlar bir topar integraciya ekonomikalıq gruppaları. Ulıwma ayrıqsha jergilikli bazarlardı kirǵıziw xalıqaralıq múnásibetlerde mámleket ózi tartıw dárejesine kóre belgilenedi hám onıń tolıq dárejede ápiwayı aksiyaları sáwlelenedi.
Subektleriniń kóz-qarasınan jáhán ekonomikası, jáhán sawda qatnasıw global bazar jámi talap hám usınıstı qáliplestiredi bul múnásibetler aǵımın támiyinlew ushın qarıydarlar, óndiriwshiler, shólkemler hám dáldalshılar, atap aytqanda, xalıqaralıq ekonomika, bir sistema esaplanadı.
Jáhán bazarında siyasiy ekonomika teoriyası kóz-qarasınan sawda hám individual shaxslar jáhán-klassik ekonomikasına ortasında hár qıylı tovarlar (xızmetler) satıp alınǵan zat birikpesi esaplanadı.
Jáhán bazarınıń sıyımlılıǵı tez rawajlana basladı. Eń rawajlanǵan sanaat eksport aǵımı aǵıp keldi. Óndiristegi global bazarda qarıydarlar bálki satıwshılar tekǵana jáne de keyin basıp sheginip, alıp shiyki zat ushın baratırǵan talap alıp keldi. Az-azdan tekǵana tovar bazarı qáliplesken, bálki global kapital bazarı, tiykarǵı waziypası bolǵan mámleketler ortasındaǵı kapitalı formasında resursların taplaw hám qayta bólistiriw esaplanadı.
Tómendegishe jáhán bazarınıń tiykarǵı ózgeshelikleri bar.
Múmkinshilikler - bir noqatta bazarda ámeldegi ulıwma támiyinlew. Sanlı ol ulıwma jáhán eksport kólemine teń.
Qorshaǵan ortalıq - bul, bálent, tómen yamasa teń salmaqlılıq bolıwı múmkin real talap hám usınıs, dep.
Qorshaǵan ortalıq kóplegen faktorlarǵa baylanıslı, lekin tiykarǵı tásir xalıqaralıq ekonomika (qayta tiklew - azayıw - depressiya) ulıwma shárti menen atqarıladı individual sistemaları eń rawajlanǵan mámleketler ekonomikalıq ahwalı, sonıń menen birge, xalıqaralıq bazar oyınshılardıń (alardan kóbirek iri monopolistik strukturalar bar tapqan, keleshekte bazarınıń monopollastırıw kóbirek múmkinshilik).