A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

2 .4 . S o ‘g ‘d tilidagi manbalar
So‘g‘d tilidagi manbalar, asosan IV - X asrlarga oid bo'lib, turli 
mazmundagi huquqiy hujjatlar - ahdnomalar, nikoh haqidagi shartnomalar, 
oldi-sotti hujjatlari, tilxatlar, So'g'd, Shosh, Turk va Farg'ona hukmdorlari 
o'rtasidagi yozishmalar, xo'jalikning kundalik faoliyatiga oid hujjatlar, 
masalan, harajatlar yozilgan hujjat hamda farmonlardan iborat.
Bu 
h u jjatlar 
So'g'diyonaning o'zidan, Mug' qal’adan, Samarqandda 
A frosiyobdan, 
Qirg'iziston va Sharqiy Turkistonda topilgan.
Bular orasida Mug' qal’a xarobalaridan 1932-yili topilgan hujjatlar 
alohida ahamiyatga ega. Hujjatlar bahorda Tojikistonning Varziminor 
(hozirgi Z ahm atobod) tum aniga qarashli Xayrobod qishlog'ida shu 
tumanning sobiq birinchi rahbari A.Po'lotiy tomonidan ochilgan. Hujjatlar 
jami 79 ta bo'lib, bulardan 74 tasi so'g'd, I dona arab, 3 tasi xitoy va 
yana biri turk tilidadir. Ular turli materiallarga — charmga, taxtaga va 
qog'ozga yozilgan. Hujjatlar so'g'd dehqoni, katta yer egasi, podshohi 
Devashtich ( 7 0 8 -7 2 2 ) va yirik m an sab d o rlar - fra m an d a rn in g , 
shuningdek, Xoxsar hamda Kshtut dehqonlarining shaxsiy arxiviga tegishli 
bo'lib, So'g'dning VIII asming birinchi choragidagi iqtisodiy, siyosiy va 
madaniy hayotini o'rganishda muhim manba rolini o'ynaydi.
Mug' 
q a l ’a s id a n
topilgan hujjatlar A .A .Freym an, A. V.Vasilyev, 
l- Y u .K r a c h k o v s k iy , 
M .N .B ogolyubov, V .A .Livshits, M .ls ’hoqov,
О .N .
M a n s u ro v h a m d a
O.I.Sm im ovalar tarafidan chuqur o'rganilgan.
Mug' qal’asi hujjatlarining topilishi tarixi va ular haqidagi dastlabki 
ma lumotlar 1934-vili maxsus to'plam shaklida (“Согдийский сборник”.
• 
c>|on qilindi. Ayrim hujjatlaming taijimasi I.Yu.Krachkovskiy 
va A.A.Freyman tom onidan 30-yillarida e ’lon qilindi. Huquqiy hujjatlar 
a maktublar taijimasi, zarur izoh va tadqiqotlar bilan (Согдийские
139

---

документы с горы Муг. Чтение, перевод, комментарий. Вып. Ц 
1962.) V.A. Lifshits tomonidan chop qilindi.
1961 va 1965-yillari O 'zbekiston F an lar akadem iyasi Tarix va 
arxeologiya instituti xodimlari ilmiy safar chog'ida Sam arqandning 
Afrosiyobida V -V l asrlarga oid saroy xarobalarini ochdilar. 
S a ro y
mehmonxonasining devorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan 
bo'lib, ular orasida oq kiyim kiygan Chag'oniyon elchisining surati ham 
bor. Uning etagiga so'g'd tilida o 'n olti satrdan iborat ishonch yorlig'i 
yozib qo'yilgan edi. Bu yozuvlar VII asro'rtalaridagi xalqaro munosabatlar 
tarixini o'rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Samarqandda topilgan yozuvlar IX asrga oid uch tilda — so'g'd, 
qadimgi turk va xitoy tilida yozilgan turk xoqonining qabr toshidagi 
bitikdir.
Bunday hujjatlar so'g'diylam ing Qozog'iston, Qirg'iziston hamda 
Sharqiy Turkistondagi savdo koloniyalaridan ham topilgan. Bular orasida, 
ayniqsa A.Steyn (1862—1943) tarafidan 1907-yili Dunxuan (Xitoyning 
Gansu viloyatida) va Turfonda (Sharqiy Turkiston) topilgan hujjatlar, 
Talas daryosining o'ng sohilida, hozirgi Talas shahridan 7 km shimolda 
joydashgan Qulonsoy hamda Teraksoy daralarida qoya toshlarga o'yib 
bitilgan yozuvdar alohida e ’tiborga molik. Bu yozuvlar IV—XI asrlarda 
So'g'd koloniyalarining ijtimoiy ahvoli haqida, ayniqsa O 'rta Osiyo va 
U zoq S harq m am lakatlari o 'rta sid a g i savdo alo q alari va bunda 
so'g'diylaming roli haqida qimmatli m a’lumot beradi.
Dunxuan va Xo'tan hujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan 
yozuvlar 
esa V .A .K a lla u r, M .E .M a s s o n , D .F .V in n ik , 
A .A .A s a n a liy e v , 
K.Ashiraliyev, U.Jumag'ulovlar tom onidan o'rganilgan.
Mamlakatimiz tarixi, xususan unda yashagan qadimiy xalqlar tarixini 
o'rganishda, so'g'd tilida yozilgan “Xalqlar ro'yxati” deb atalgan bir 
hujjat (VIII asr) o 'ta muhimdir. Unda O 'rta Osiyoda yashagan 21 xalq 
va elatning nomi keltirilgan.*