A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

2.2 . Qadimgi Turk manbalari
Q adim gi T urk m a n b a la ri o ra sid a XVII asrd a S ib ir ham da 
Mo'g'ilistonda, Oltoy hamda O'zbekistonda topilgan runiy bitiklar alohida 
qiymatga ega. Bu yozuvlaming yetti guruhi — Lena — Baykalbo'yi bitiklari, 
Yenisey, M o'g'uliston, Oltoy, Sharqiy Turkiston, O 'rta Osiyo bitiklari 
ma’lum. Bu bitiklar O'zbekiston xalqlarining arablar istilosi arafasidagi 
ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini o'rganishga yordam beradi.
2 .2 .1 . Ycniscy bitiklari
Yenisey bitiklari m ashhur rus xaritashunos olimi 
S .U .R c m e z o v
(taxminan 1642—1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Yenisey havzasi
134

---

. j Xakas avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. Undan keyin bu 
iLdaishvctsiyalik harbiy asir F.Stralenberg (Tabbert) m a’lumot beradi. 
П Y enisey 
havzasidagi qabrtoshlardan toshga o'yib yozilgan notanish 
• 
• t0pgan. Bu yozuv haqidagi m a’lumotlar birinchi marta o'tgan 
« m i n g
birinchi choragida “Сибирский вестник” jumalida e ’lon qilindi. 
ts89-yili fin olimlari Yeniseydan topilgan yozma yodgorliklar xaritasini
tuzdilar.
2 .2 .2 . M o ‘g ‘ulistondan topilgan bitiklar
M o'g'ulistondan topilgan bitiklar orasida To'nyuquq, Kul tegin, Bilga 
xoqon 
va Ongin muhim o'rin tutadilar.
T o 'n y u q u q
bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bain Sokto 
m anzilida 
joylashgan va ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish 
xoqonning 
(681-691) maslahatchisi, sarkarda To'nyuquqqa atalgan va 
7 1 2
—716-yillari yozilgan. 1897-yili rus olimi D.A.KIemens (1848-1914) 
va 
uning xotini Yelizaveta Klemenslar tarafidan ochilgan, V.V.Radlov 
(1899), V.Tomsen (1922), X .Sheder (1924), D.Ross (1930) ham da 
G .A ydarov 
(1971) tarafidan yaxshi o'rganilgan va matni nemischa, 
dan iy ach a, 
inglizcha va ruscha taijim alari bilan chop etilgan. Obida 
G '.A .A bdurahm onov ham da A .R ustam ov tom onidan o'zbek tiliga 
qisqacha 
taijima qilingan (1982).
Kul tegin bitigi Bilga xoqonning (716—734) inisi Kul tegin (731-yili 
vafot etgan) sharafiga yozilgan. M o'g'ulistonning Kosho Saydan vodiysida 
Ko'kshin O 'rxun daryosi bo'yidan rus arxeolog va etnograf olim i 
N.M.Yadrinsev (1842—1894) tom onidan 1889-yili topilgan.
Bitik V.V.Radlov (1891), A.Xeykel (1892), V.Tomsen (1896), 
P M Melioranskiy (1897), X.Sheder (1924), S.E.Malov ( 1951), G.Aydarov 
(1971) lar tomonidan nemischa, fransuzcha, ruscha taijimalarda chop 
etilgan. G'.A.Abdurahmonov va A.Rustamov tomonidan o'zbek tiliga 
qilingan qisqacha tarjimasi (1982) ham bor.
Bilga xoqon bitigi Kul tegin bitigi topilgan joydan 1 km janubi-g'arbda 
~ Ko'kshin O'rxun daryosi havzasida topilgan. Bu obida 735-yili bitilgan. 
Uni V.V.Radlov, S.E.Malov, P.M.Melioranskiy va V.Tomsen tomonidan 
° nganilgan va chop etilgan.
Ongin bitigi M o'g'ulistonning Kosho Saydan vodiysidan topilgan va 
mga atalganligi aniq m a’lum emas. Ba’zi fikrlarga qaraganda, yuqorida
i ga olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga 
yigan (735-y.), boshqa fikrga ko'ra Qopag'on xoqonga (691—716-
• . yana bir m a’lumotga (J.Klosson) qaraganda Bilga xoqonning harbiy
135

---

boshliqlaridan Alp Eletmish (taxm inan 731-yilda o'lgan) sharafiga 
qo‘yi!gan.
Obida 1892-yili V.V.Radlov tarafidan (estompaji) va 1957-yili 
J.K lo so n
tomonidan (inglizcha taijimasi va tadqiqot bilan) nashr qilingan.
Bulardan tashqari, Qarabalsag‘un shahri (Ulan-Batordan taxminan 
400 km janubda joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xayto Tamir 
Cho'yren, Beyshin-Udzur, B ayan-X o'ngur va boshqa joylardan topilgari 
yozuvlar ham muhimdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, Qo'shog'och 
hamda tog'li nohiyalaridan topilgan bitiklami aytib o ‘tish mumkin. Bular 
0 ‘rxun-Ycnisey bitiklaridan farqli o'laroq, etnografik materialga boydir. 
O lto y d an to p ilg an y o zu v lar P .M .M e lio ra n sk iy , E .R .T en ish ev ,
A.K.Borovkov, K.Seydakmatov, V.M.Nadelyayev hamda D.D.Vasilyev 
tomonidan e’lon qilingan.
Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon vohasidagi 
g‘orlaiga joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o'rin 
tutadi. Bitiklar V.Tomsen tarafidan chop qilingan.
Qozog'iston hamda Qirg‘izistonda topilgan bitiklar (asrimizning 6 0 - 
70-yillarida topilgan) hali chuqur o'rganilmagan. Bular orasida Talas 
vohasidan (Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqo‘rg‘on, Uijor. Sirdaryo, 
Ila, Olma Ota, Tolg'ar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muhim ilmiy 
ahamiyat kasb etadi.
Qozog'iston hamda Qirg'iziston hududidan topilgan bitiklaming ba’zilari 
S.Sodiqov, M.E.Masson, A.N.Bemshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboycv, 
Ch. Jumag'ulov hamda G.Karag'ulovalar tomonidan e ’lon qilingan.
Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlarga 
yozilgan) 
Farg‘ona, Oloy vodiysi ham da Janubiy O 'zbekiston va 
T o jik isto n
• hududidan, ya’ni Bekobod, Isfara, M arg'ilon, Farg'ona, 
A n d ijo n , 
Quvasoy, 0 ‘sh, 0 ‘zgand, Kofimihon, shuningdek So‘g‘ddan ham 
topilgan 
va A .N .B em shtam , B.A .Litvinskiy, V.A .Bulatova, 
E .R .T e n is h e v , 
Yu.A.Zadneprovskiy tarafidan o'rganilgan.
Umuman, qadimiy turk runik yozuvlari xalqimiz tarixini 
yoritishda 
juda qimmatli manbadir.