A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

F re 'o n a
dehqonchilik, shahar aholisi hunarmandchilik va savdo-sotiq 
ьЧал u n in g
tog'li va cho‘l tumanlarida istiqomat qiluvchi katta qismi 
esa
chorvachilik bilan shug'ullangan.
A rablar 
istilosi arafasida O'zbekiston mayda-mayda davlatlardan iborat 
edi S harq 
va xitoy tillarida yozilgan m anbalar m a’lumotlariga qaraganda 
VIII 
a s r
boshlarida yurtimizda 15 yaqin mustaqil davlatlar bo'lib, bulaming 
eng kattasi X orazm , S o 'g 'd , Buxoro, C h a g 'o n iy o n , T oxaristo n, 
U staishona, 
Choch va Farg'ona hisoblangan. Ulaming podshohlari jabg'u 
(knyaz), xudot, ixshid va ispahbed deb atalardi.
A ra b la r 
O 'zbekiston hududiga 674-yildan boshlab bostirib kira 
b o sh lad ilar. 
Bosqinchi qo'shinlatga xalifalikning Xurosondagi noibi 
U baydulloh ibn 
Ziyod boshchilik qilar edi. O 'shanda ular Poykent va 
Buxoro shah arlari 
hamda ulaming tevarak-atrofidagi tum anlam i talon- 
taroj qild ilar va 
katta o'lja 
(1 
mln dirham pul, 4000 asir va boshqalar) 
bilan qaytdilar. 
Bundan keyin ham arablar O'zbekiston ustiga ko'p marta 
talonchilik yurishlarini 
uyushtirdilar.
705-yildan boshlab arablaming O'zbekiston ustiga istilochilik yurishlari 
kuchaydi. Bunga arablaming Xurosondagi yangi noibi Qutayba ibn Muslim 
(715-yili hozirgi Andijon viloyatining Jalolquduq tum anida, hozirgi 
Shurunch mozor, aslida Qilich mozor tem ir yo'l bekati yonida o'ldirilgan) 
boshchilik qildi.
A rab 
qo'shini 706-yili Omul (C hoijo'y), Zam m (Karki), Buxoro 
h a m d a
Poykent shaharlarini, 709-yili esa Buxoroning m ustahkam
q a l’alaridan 
Shofurkon (Vardanza)ni, 710-yili esa Kesh va Nasafni zabt 
etdi. 
Buxoro, So'g'd, Vardanza va Farg'ona hukmdorlari turklar bilan 
qo'shilib 
arab istilochilariga qarshi ittifoq tuzishga harakat qildilar, lekin 
o 'z a ro
kelishmovchiliklar va ixtiloflar ittifoqning mustahkamlanishiga 
yo'l berm adi. 
Qutayba bundan ustalik bilan foydalandi va ular bilan 
b irm a-b ir 
kurashda g'alaba qozondi.
712-yili Qutayba o'zaro ichki kurashlardan foydalanib, xiyonatkorona 
tarzda 
Xorazmni ham bo'ysundirdi. Samarqand podshohi G 'urak (7 1 0 - 
) bilan tuzilgan bitim shartlariga binoan Samarqand va So'g'diyona 
xa qi arablarga har yili 2 million 200 ming dirham miqdorida o'lpon 
apab qo'shiniga 100 ming kishi to'plab berishga majbur etildi.
. 
. 
'y^lari Qutayba Choch (Toshkent) hamda Farg'ona viloyatlarini, 
n in g d e k
Yettisuv va Koshg'argacha bo'lgan yerlarni bosib oldi. 
k atti™
1M',os' O'zbekistonning ijtimoiy-siyosiy va madaniy taraqqiyotiga 
z a r a r
yetkazdi, ko'plab katta va boy shaharlam ing kuli ko'kka
133

---

sovurildi, ming-minglab kishilaming “yostig'i quridi”, Marv, 
B u x o ro , 
Samarqand va Xorazm kutubxonalarida saqlanayotgan juda ko‘p 
n o y o b
asarlar yo‘q qilindi.
Arab istilochilari mahalliy xalqlami ham majburan islom diniga 
kiritdilar, mehnatkashlar zimmasiga og'ir soliqlar va jarimalar - xiroj, 
jizya, zakot yuklatildi, aholining yarim mulki arab qo‘shini foydasiga 
musodara qilindi.
O'zbekiston xalqlari arab istilochilari zulmiga qarshi bir 
n e c h a b o r 
qo'zg'olon ko'tardilar. VIII asrning o'rtalarida bo'lgan 
I s ’h o q tu rk
qo'zg'oloni, 769-776-yillarda butun M ovarounnahmi larzaga 
so lg a n
Muqanna (783-yili o'ldirilgan) boshchiligida bo'lib o'tgan 
q o 'z g 'o lo n , 
806-yili Rafi’ ibn Lays boshchiligida So'g'dda bo'lib o'tgan 
d e h q o n la r
qo'zg'oloni shular jumlasidandir.
Arab xalifaligi tarkibiga kirgan xalqlarning iqtisodiy va madaniy 
taraqqiyotidagi katta tafovut, ulaming etnik jihatdan bir xil emasligi, 
ular o'rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalaming zaifligi, ayniqsa, yer- 
suv va boylikning tobora mahalliy boshliqlar qo'lida to'plana borishi va 
nihoyat, mahalliy aholi va bosqinchilar o'rtasidagi ziddiyatlaming tobora 
kuchayib borishi xalq harakatlari va o'zaro kurashni kuchaytirib yubordi. 
Bu hoi, o'z navbatida, arab xalifaligining inqirozini tezlashtirdi. IX asming 
birinchi choragida uning zaminida mustaqil mahalliy davlatlar paydo 
bo'ldi. Masalan, Misrda Tuluniylar (868), Tabaristonda Aliylar (864), 
Xurosonda Tohiriylar (821), Seistonda SafToriylar (867) va nihoyat, 
Movarounnahrda Somoniylar (819) hokimiyat tepasiga keldilar. Boshqa 
o'lkalarda ham shunday ahvol yuz berdi. Qisqasi, 935-yildan boshlab 
Abbosiylar xalifalikda o'z siyosiy mavqelarini tam oman yo'qotdilar va 
nomigagina xalifa bo'lib qoldilar.