A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

2 - M A V Z U . V I - V I I I A S R L A R M A N B A L A R I
Darsning mazmuni: 
V I-V II asrlardagi tarixiy voqealar aks etgan so'g'diy, 
turkiy va Xitoy manbalari to'g'risida m a’lumotlar keltiradi.
Reja:
2.1. Muhim siyosiy voqealar.
2 2. Qadimgi Turk manbalari.
2.3. Xitoy manbalari.
5 4. So‘g‘d tilidagi manbalar.
Asosiy tu sh u n c h a la r: 
eftaliylar, xeptal, haytal, m niy yozuv, so‘g‘d 
tili, bitik.
2 .1 . M uhim siyosiy voqealar
V—VI asrlarda O'zbekiston tarixi Eftaliylar va Eftaliylar davlati tarixi 
bilan bog'liqdir. Tarixiy manbalar, shuningdek, arxeologik qazishlar bergan 
ma’lumotlaiga qaraganda Eftaliylar saklar va masagetlaming avlodlaridir.
Eftaliylar juda katta hududda o'z hukmronliklarini o'matdilar. Ulaming 
davlatiga Sharqiy Turkistondan Kaspiy bo'ylarigacha bo'lgan yeriar qarar edi. 
Eftaliylar milodning 457-yilida Chag'aniyon, Toxariston va Badaxshonni 
bo'ysundirishga muvaftaq bo'ldilar. Eron shohi sosoniy Fimz (459-484) 
Eftaliylarga qarshi uch bor qo'shin tortti, lekin uning barcha yurishlari 
mag'lubiyat bilan yakunlandi. Buning ustiga Eron Eftaliylarga o'lpon to'lab 
turishga majbur bo'ldi. Shundan keyin Eftaliylar Marv va Kobulni, oradan 
ko'p vaqt o'tmay, Sharqiy Turkistonni ham bo'ysundirishga muvaftaq bo'ldilar.
Eftaliylar Turon, Eronning sharqiy tumanlari, Afg'oniston, Shimoliy 
Hindiston hamda Sharqiy Turkiston ustidan hukm yurgizdilar.
563-567-yilIari turk xoqoni Istemi (Dizovul) Eron hukmdorlari bilan 
ittifoq tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba berdi va ularga qarashli yerlami 
bo'ysundirishga muvafTaq bo'ldi. Natijada Turk xoqonligi Amudaryo va 
Orol dengizigacha cho'zilgan o'lkalar ustidan o 'z hukmronligini o'm atdi. 
VI asming uchinchi choragida turklar Shimoliy Xitoyda joylashgan Chjau 
va Si davlatlarini ham bo'ysundirdilar, 576-yili Bosporni (K erch) 
cgaladilar, 581-yili esa Xersonni qamal qildilar.
VI asr o'rtalariga borib Turk xoqonligi zaminida ilk katta yer egaligi 
munosabatlari shakllana boshladi. Shuning bilan bir qatorda o'zaro 
urushlar kuchaydi va bundan Suy imperiyasi (581—618) hukmdorlari 
ust.i 
bilan foydalandilar. Oqibatda Turk xoqonligi ikki qismga - Sharqiy 
a 
arbiy turk xoqonligiga bo'linib ketdi.
131

---

Sharqiy turk xoqonligi Markaziy Osiyoda xoqon Shibi davrida (609- 
619) Suy imperiyasi bilan ko'p urushdi va o'z mustaqilligini saqlab qoldi. 
Xoqon Xelu (620-630) davrida ham bu kurash davom etdi. O'sha yillari 
turklar Xitoyga 67 marta bostirib kirdilar. Bu davrda soliqlar ko'paydi, 
mehnatkash xalqning ahvoli og'irlashdi. Xitoy imperatorlari bundan ustalik 
bilan foydalandilar va Sharqiy turk xoqonligi ustidan o 'z hukmronligini 
o 'rnatishga muvaffaq bo 'ld ilar. Lekin k o 'p o 'tm a y , turklar Xitoy 
istibdodiga qarshi qo'zg'olon ko'tardilar. Bunga dastlab Eltarish qoon 
(Qutlug' qoon), keyinchalik esa uning maslahatchisi To'nyuquq boshchilik 
qildilar. Natijada 681-yili G 'arbiy turklar yana mustaqillikni qo'lga 
kiritdilar. Xoqon Bilga vafotidan (734) keyin kuchayib ketgan feodal 
kurashlar natijasida G 'arbiy turk xoqonligi mayda qismlarga bo'linib 
ketdi va keyinchalik uning o'm iga Uyg'ur xoqonligi tashkil topdi.
G 'arbiy turk xoqonligi harbiy siyosiy jihatdan birmuncha qudratli 
edi. VII asrning o 'rtalarid a unga Sharqiy T urkistondan to Kaspiy 
dengizigacha bo'lgan yerlar qarardi. Uning ijtimoiy-siyosiy tomondan 
yuksalishida Marv, Choijo'y, Buxoro, Samarqand, Choch, Ispijob kabi 
shaharlaming o'sishi va Xitoy, Eron hamda Vizantiya bilan olib borilgan 
savdo-sotiq ham sabab bo'ldi. Manbalarda keltirilgan m a’lumotlarga 
qaraganda, G 'arbiy turk xoqonligi poytaxti Suyabda har yili katta 
yarmarkalar tashkil etilib, unda ko'pgina xorijiy mamlakatlardan kelgan 
savdogarlar ham qatnashgan.
G'arbiy turk xoqonligining xalqi xoqon Shabolo Xilishi hukmronligi 
yillari 10 toifaga bo'lingan. Masalan, Chu daryosining o'ng tarafida 
istiqomat qiluvchi xalqlar Nushibi (5 toifa), daryoning so I sohilida 
istiqomat qiluvchilar esa Dulu (5 toifa) deb atalgan. Ko'p o'tm ay bu 
toifalar o'zlarining mustaqil davlatini tuzib oldilar. Bu o'zaro feodal 
kurashning kuchayishiga olib keldi. Xitoy qo'shinlari bundan foydalanib, 
658-yili G 'arbiy turk xoqonligi ycrlariga bostirib kirdilar, lekin uni 
tam oman bo'ysundira olmadilar. Xoqon Ashina Xudaydao uni yana 
tiklashga muvafTaq bo'ldi. Biroq, katta yer egaligi, o'zaro kurashlar va 
shimoldagi qo'shni xalqlar, xususan qorliqlarning xurujlari natijasida 
xoqonlik inqirozga yuz tutdi. VIII asrning ikkinchi yarmida hokimiyat 
tamoman qorliqlar qo'liga o'tdi. Ular 766-yili Suyabni bosib oldilar va 
uni o 'z poytaxtlariga aylantirdilar.
G 'arbiy turk xoqonligi marka/.lashmagan davlat bo'lib, I5ga 
yaqin 
mustaqil hokimliklardan, So'g'dda yuechji xalqidan chiqqan 
ja b g 'u , 
Buxoroda mahalliy buxorxudot, Farg'onada ixshidlar kabilardan 
tashkil 
topgan edi.
132

---

Xoqonlik tarkibiga kirgan xalqlar bir qismi So'g'd, Xorazm, Toxariston,