A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

3 .3 .1 7 . «M ulhaqot as-suroh»
“ M ulhaqot as-su ro h ” ( “A s-suroh”ga ilova” ) nom li kitobning muallifi 
X III—XIV asr boshlarida yashagan tilshunos va tarixchi olim Jam ol 
Qarshiydir (1230-y. tu g '.). U ning asli ismi Abulfazl M uham m ad ibn 
U m ar ibn X olid, a m m o olim k o 'p in c h a Jam o l Q arshiy (Q arshi -
m o'g'ulcha “qasr” dcm akdir.) nom i bilan m ashhur bo'lgan. Olim Olmaliq 
shahrida (Ila vodiysida, G 'u ljan in g g'arbi-shim oliy tarafida joylashgan 
yirik o 'rta asr savdo va m adaniyat m arkazlaridan biri) ruhoniy oilasida 
tug'ilgan. Otasi O lm aliqning m ashhur hofizlaridan ( “Q u r’o n ” ni qiroat 
bilan o'quvchi), onasi esa marvlik shayx Abu Alining avlodi b o'lgan.
B o'lg'usi olim O lm aliq lik m a sh h u r shayx A sh raf ibn N ajib al- 
Kosoniydan ta ’lim old i, so 'n g C hingiziylarga tobe bo 'lg an m ahalliy 
h ukm dor S u g 'n o q ta k in n in g (vaf. 1 2 5 0 -1 2 5 3 ) o 'g 'li E lb u ta rn in g
tarb iy a ch isi s ifa tid a x iz m a tg a k ira d i. Bu h o i, s h u n in g d e k s a d r 
Burhoniddinning homiyligi tufayli, uning keyingi yuqori lavozim — devoni 
jnshoga ko'tarilishiga yordam berdi. 1264-yili Jam ol Qarshiy, bizga m a’lum 
bo Imagan sabablarga k o 'ra, iste’foga chiqib, Koshg'arga ketib qoladi.
Koshg'arda Jam ol Qarshiyga sadrlardan K am oluddin Abu A bdulloh
1 n Husayn va S a’d u ddin hom iylik qildilar. Olim K oshg'arda, asosan 
Пгп yoz‘s*1 bilan m ashg'ul bo'ldi va sadr S a'duddinn in g taklifi bilan 
o z' n ‘n8 “A s-suroh m in a s-S a h o h ” ("F oydali (m ulo haza)dan
1 chiqqnn ochiq giip” ) nom li asarini yozdi. Jam ol Q arshiy 1269—
159

---

1294-yillar orasida 0 ‘rta Osiyoning ko'pgina viloyatlari bo'ylab sayohat 
qilgan.
M asalan, 1269— 1270-yillari Ilam ishda (Andijondan Talasga boradigan 
y o ‘l ustida joylashgan q adim iy sh ah a r), bir nech a bo r (1272,1293) 
Shoshda, 1273-yili B archinlig'kcnt va Jand da bo'lgan. O lim ana shu 
sayohatlar vaqtida to 'p lan g an m a’lum otlardan o'zining yuqorida nomi 
qayd etilgan asarini yozishda keng foydalangan.
Jam ol Q arshiyning ushbu asari Abu N asr hm oil ibn H am m od al- 
Javhariyning (vaf.1008) “A s-sahoh” ( “ M ukam m al lu g 'at” ) nom li asariga 
yozilgan qo'sh im cha bo'lib, k o 'p in ch a “ M ulhaqot as-su roh ” nom i bilan 
m ashhurdir.
Asarda XI11 asrda Olm aliq va unga qaram yerlarda hukm ronlik qilgan 
turk hukm dorlari, Qoraxoniylar, xususan ulam ing Koshg'arda hukmronlik 
qilgan nam oyandalari; K oshg'ar, X o 'tan , F arg'ona, Shosh viloyatlari, 
shuningdek Sirdaryoning quyi oqim ida joylashgan bir q ato r yirik o 'rta 
asr shaharlari, m asalan B archinlig'kent, Jan d haqida, Jam ol Qarshiy 
bilan zam ondosh bo'lgan m ashhur kishilar - shayxlar, olim lar, shoirlar 
haqida diqqatga sazovor m a’lum otlam i uchratam iz.
U m um an, Jam ol Q arshiyning ushbu asari M ov arou nn ahr ham da 
M arkaziy O siyo xalqlarining X I11 asrdagi tarixi, m ad an iy a ti, yirik 
shaharlari va ulam ing ahvolini o'rganishda zarur m anbalardan biridir. 
“ M ulhaqot as-suroh” hozirgacha bironta tilga tarjim a qilinm agan. Uning 
qo'lyozm a nusxalari Angliya, Fransiya, G erm an iy a kutubxonalarida, 
Rossiyaning S ankt-P eterburg shahrida va Toshkentda mavjud.*