A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .2 . O 'zbek tilidagi manbalar
5 .2 .1 . «Temur tuzuklari»
"V ^ err!ur tuzuklari” , “Tuzukoti T em uriy” , “ M alfuzoti T em u riy” yoki 
v o s h ? ^ 1' ^ em uriy” nom lari bilan atalgan asar A m ir T em um in g yetti 
s 'gidan boshlab hayot yo'li haqida hikoya qiladi.
183

---

“T em ur tuzuklari” — m uhim tarixiy m anba bo'lib, unda A m ir Tem ur 
davlatining tuzilishi va boshqarish xususiyatlari bayon etilgan. Asar dastlab 
turkiy-o'zbek tilida bitilgan. U ning bir qo'lyozm asi Yam an mamlakati 
oliy hukm dori J a ’far podshoh kutubxonasida saqlangan.
“T em ur tuzuklari” ning fors tiliga taijim oni M ir Abu Tolib Husayniy 
at-T urbatiy taijim a m uqaddim asida Arabistonning m uqaddas joylarini 
haj q ilib q a y tis h d a , Y a m a n d a b o 'lg a n c h o g 'id a J a ’fa r p o d sh o h
kutubxonasida turkiy tildagi m azkur asami topgani va u Am ir Tem um ing 
hayot yo'li haqidagi o 'z i yozgan ekanligini ta ’kidlaydi. M ir Abu Tolib 
A rabistondan qaytib kelgandan keyin, asam i fors tiliga taijim a qilgan. 
Lekin, A rabistondan olib kelingan asliyatdan yoki H indistonda bo'lgan 
biron qo'lyozm a nusxadan o'girilgani aytilmagan.
Mir Abu Tolib 1637-yilda “T em ur tuzuklari” asarining forscha taijimasini 
buyuk B oburiylardan S hohijahon ga to rtiq qiladi. Keyin bu taijim a 
M uhammad Afzal Buxoriy (vaf. 1652-y.) tom onidan jiddiy tahrir qilingan.
“T em ur tuzuklari” ikki m aqoladan iborat:
B irin c h i m a q o la A m ir T e m u m in g d a v la tn i b a r p o e tis h va 
m ustahkam lash, qo'shinni tashkil etish yuzasidan tuzuklari, rejalaridan 
tarkib topgan.
Ikkinchi m aqolada 13 kengash va uning qism larida A m ir Tem um ing 
hokimiyat tepasiga kelishi va harbiy yurishlari tafsilotlari beriladi.
“Tem ur tuzuklari” X V -X V I asrlarda nafaqat hukm doriar va m a’lumotli 
kishilar orasida, balki jahon ilm ahli o'rtasida shuhrat topti. Asaming 
qo'lyozm a shaklida ham , toshbosm a shaklida ham , shuningdek jahonning 
ko'p tillariga qilingan taijim a shaklida ham (inglizcha, fransuzcha, urdu, 
rus va o'zbek tillarida) nashr etilishi so'zimizga isbot-dalildir.
Ikki fozil shaxslar M ir Abu Tolib va M uham m ad Afzal Buxoriy 
xizmatlari tufayli “T em u r tuzuklari” fors tilida bizgacha yetib kelgan. 
Bu taijim aning m o'tabarqo'lyozm alari Rossiya, Hindiston, 
E ron, 
Turkiya, 
Misr, Angliya, Fransiya va boshqa m am lakatlar xazinalarida mavjud.
“T em ur tuzuklari” ning forsiy m atni 1783, 1785, 1890 va 
1 9 6 3
-yillari 
yevropa va sharq tillaridagi taijim alari bilan birga nashr etilgan.
“T em ur tuzuklari” ni to 'liq 1857-yili Xivada M uham m ad Yusuf Rojiy 
tom onidan va 1858-yili Pahlavon Niyoz devon 
t o m o n i d a n
turkiy-o'zbek 
tiliga taijim a qilingan. U larning birinchisi “Tuzuki T em uriy” , ikkinchisi 
“ M alfuzot” nom i bilan m a’lum. Yana bir tarjim a Xo'jand qozisi 
N abijon 
m ahdum tarafid an , Q o 'q o n xoni M uham m ad Alixon ( 18 2 1- 1858- 
yy.)ning topshirig'iga binoan am alga oshirilgan.
“T em ur tuzuklari” asarini Alixon T o 'ra Sog'uniy 1967-yili M ir Abu
184

---

Tolib taijim asini o'zbekchaga taijim a qilgan edi. 1990-yili Alixon T o 'ra
tariim asini 
“T em urtuzuklari”ning Bombay nashri m atni asosida Habibullo 
ICaramatov yana bir taijim ani am alga oshirib, b ir necha bor nashr ettirdi.
“T em u r tu zu k lari” ning m anba sifatidagi tarixiy aham iyati buyuk 
ekanligi m utaxassislam ing unga bo'lgan katta e ’tiboridan bilish m um kin. 
A sarning 
sakkizta m o 'ta b a r qo'lyozm asi T o shkentda, Sharqshunoslik 
instituti xazinasida mavjud.