A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .2 .2 . Alisher Navoiyning ijodida tarixiy mavzudagi asariar
Ushbu m a’ruzada Alisher Navoiy (1 4 4 1 -1 5 0 1 ) nasriy asarlarining 
tarixiy m anba sifatidagi xususiyatlariga e ’tib o r berm oqchim iz. C hunki, 
Navoiyning ulkan sh e’riy m erosi, dostonlari va asarlari badiiy adabiyot 
namunasi sifatida keyingi XX asrda h am yurtim izda ju d a katta e ’tiborga 
sazovor bo'lgan bo'lsa-da, am m o uning tarix ilmiga qo'shgan ulkan hissasi. 
bizning fikrim izcha, tarixchi olim larim iz e ’tiboridan chetda qolib keldi. 
Maxsus tarixiy asarlari ham faqat filologik nuqtayi nazardan o'rganildi, 
xolos.
Alisher Navoiy asarlarini m anbashunoslik nuqtayi nazaridan tadqiq 
qilish uchun m ukam m al asariar yigirma tom ligini asos qilib olish m um kin.
Alisher Navoiy nasrda «M unojot*, «Tarixi anbiyo va hukam o», «Tarixi 
m uluki A jam *, «X am sat u l-m u ta h a y y irin * , « H o lo ti Sayyid H asan 
Ardasher*, «H oloti Pahlavon M uham m ad*, «Vaqfiya*, «M ajolis un- 
nafois*, «Nasoyim u l-m u h ab b at* , «M ezo n ul-avzon*, «M unshaot*,
♦ M uhokamat ul-lug'atayn* kabi asarlari bilan ham aruz nazariyasi, ham
tilshunoslik, ham a d a b iy o tsh u n o s lik b ila n b ir q a to rd a tarix i ilm i 
taraqqiyotiga katta hissa qo'shdi.
5 .2 .3 . «Tarixi anbiyo va hukamo*
Alisher Navoiyning «Tarixi anbiyo va hukam o* asari 890/1485 va 
904/1498-
1499-yillar orasida tasn if etilgan bo'lib, unda O dam A todan 
boshlab, oltmish oltita payg'am bariar va o 'n bitta donishm andlar to'g'risida 
ixcham, lekin juda jonli va qiziqarli m a ’lum otlar bayon etilgan.
M a’lum ki, A lish er N avoiyga q a d a r ham a n b iy o la r haq ida turli 
nvoyatlar, qissalar mavjud bo'lgan. A yniqsa, 
« Q u r’o ni 
karitm da va eng 
qadimiy m anbalarda, um um iy tarixga oid Abu J a ’far Tabariyning ( 8 3 6 - 
23) «Tarixi ar-rusul va muluk*. Abu Rayhon Beruniyning «Osor ul- 
“P^iya* ham da Abu Sulaym on ibn D ovud binni A bu-I-F azl M uham m ad 
mm Dovud al-B anokatiyning (vaf. 730/1330) «Ravzatu Oli al-bo b fi 
Vorix al-akobir va-l-ansob» (1317) yoki «Tarixi Banokatiy* (XIV asr)
185
Л

---

nom li, H am dulloh binni Abu Bakr binni A hm ad binni N asr al-Mustavfi 
Qazviniyning (vaf. 750/1350) «Tarixi guzida» (744/1343), Abulqosim 
Firdavsiyning «Shohnom a*, N izom iy G anjaviyning «Xamsa* va boshqa 
shu kabi asariard a tarixiy v o q ealar, sh u n in g d ek , d iniy tarixga oid 
m a’lum otlar ko'p.
O 'z davrining yirik olimi va tarixchisi sifatida Alisher Navoiy ham 
bunday m anbalam i o 'ig an ib chiqqan, ular bilan yaqindan tanishgan. Bu 
asarlar aksariyati arab va fors tilida bo'lgani uchun, Alisher Navoiy turkiy- 
o'zbek tilida, ko'plab qissalami qiyosiy o'rganish asosida o ‘z asarini yaratdi. 
U asar m azm un jihatidan um um iy tarixga oiddir.
Bu asar ikki qism dan iborat. Birinchi qism da O dam A todan tortib, 
N u h , Iso , M u so , Y a q u b , S u la y m o n , D o v u d , Y u s u f va boshqa 
payg'am barlar hayotiga oid turli naqllam i bayon etadi, har bir tarix oxirida 
ruboiy keltirilib, ulam ing hayotiga lirik xotim a yasaydi.
Kitobning ikkinchi qism ida m ashhur d onishm and lar hayoti lavhalari, 
ulaming hikmatlari keltiriladi. Masalan, G 'arbda Pifagorga nisbatan bergan 
bir iborani Alisher Navoiy B uqrotus hakim nom idan shunday keltiigan: 
«Yaxshi so 'z ko'ngulni yoritur va yaxshi xat ko'zning n e’m ati amsidurkim, 
aning m ahri shukrdir».
Butun um ri va faoiiyati davom ida olim lam i qadrlagan Alisher Navoiy 
ulam ing tarixini anbiyo, payg'am barlar tarixidan keyin, ulam i birgalikda 
bitgani aloh ida tahsinga sazovor holdir. Bu kitob tarix chi, olim va 
shoirlarga qadimgi davr izohi uchun m uhim m anba vazifasini o'tashi 
m um kin. Bu asam i m anbashunoslik fanida alohida o'rganish shuning 
uchun ham zarurki, tarixga oid asariarda tafsilotlari keltirilmay, juda 
ko'p o'rinlarda payg'am barlar va ulaming hayotiga oid voqealaiga murojaat 
qilish uchraydi. M ana shu jihatdan Alisher Navoiy asari ham tarixchi 
olim lar, ham tarixni o'rganuvchi talabalar uchun katta aham iyat kasb 
etadi. Shuning bilan bi^ga, u asarda Alisher Navoiyning 
m a sh h u r 
tarixchi 
S harafuddin Ali Yazdiyga m unosabati bayon etilgan. N avoiy uning 
«Zafam om a* asari m uqaddim asini zikr qilar ekan, tarixchini «mavlono 
sh araf ul-m illat va davla*, ya’ni «davlat va millat sharafi* deb ta ’riflaydi.