A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .2 .7 . «H oloti Pahlavon Muhammad»
A lisher Navoiyning beshinchi tarixiy asari ham m em uar biografik 
xarakterdagi risola b o 'lib , o 's h a davrning eng m ash h u r va benazir 
kurashchisi va turli fa n la r bilim do ni to 'g 'risid ag i «H oloti Pahlavon 
M uham m ad*dir. Alisher Navoiy «Majolis un-nafoyis* asarida ushbu shaxs 
to 'g 'r is id a q uyidagi m a ’lu m o tn i k eltirad i: « P ah lavo n 
M u h a m m a d  
Kushtigirkim, k o'p fazoyil bila orastadurkim , kushti bovujud ulkim, uning 
andoq haq va m ulkidurkim , m a’lum em askim , hargiz bu fanda andoq 
paydo bo'lm ish bo'lg'oy. O 'zga fazoyiliga ko 'ra va din m artabasidur, 
musiqiyda idvor ilmida davrining benaziridur, chun kam oloti izhor min 
ash-sham sdur, sharh qilm oq ehtiyoj ermas*.
Risolada biz Pahlavon M uham m adning o 'z davrining benazir kishisi 
b o 'lg a n lig i, q irq yil d a v o m id a A lish e r N avoiyga 
m e h r i b o n c h i l i k
188

---

ko'reatganligi, 
favqulodda xotiraga egaligi, barcha zam ondoshlari izzat- 
hurmatiga 
sazovor b o 'lg an , yuksak axloqiy fazilatlarga ega kurashchi 
e k a n lig in i 
k o 'ram iz . U ni barcha kechik za m o n d o sh la ri, Z ah irid d in
M u h a m m a d
Bobur, Z ayniddin Vosifiy, M irza M uham m ad H aydar ham
ajoyib 
kurashchi va olijanob inson, bastakor ekanligini tasdiqlaydilar.
Bu 
asar 
T em uriylar davri XV asr ikkinchi yarm i m adaniy hayotiga 
oid 
qim m atli m a’lu m o tlar keltirilishi bilan m uhim xususiyat kasb etadi. 
Bu 
risola 
ham aw algi «Xamsat ul-m utahayyirin* va «H oloti Sayyid Hasan 
Ardasher* 
kabi XV asr ikkinchi yarm i T em uriylar davri tarixi to 'g 'ris i­
dagi qim m atli m anbadir.
N om lari 
zikr etilgan besh sof tarixiy asariardan tashqari Alisher Navoiy 
q u y id ag i 
asa rlari, y a ’ni «M ah b u b u l-q u lu b * , « M ajolis u n -n a fo is* , 
«M unshaot*, 
«N asoyim ul-m uhabbat* va h atto so f lingvistik xarakterdagi 
«M uhokam at 
ul-lug'atayn* asarida ham tarix ilmi uchun m uhim m a’lum ot 
bor.
Alisher Navoiy tarixchi olim sifatida asarlarida, xususan «M ahbub 
ul-qulub*da ijtimoiy guruhlar to'g'risidagi m ulohazalam i bayon etgan, 
«Majolis un-nafois* asarida 450 dan ortiq davlat arbobi, shoir va s a n ’at 
shaydolari haqida, «Nasoyim ul-m uhabbat* asarida esa 750 dan ziyod 
avliyolar to'g'risdagi m a ’lum otlar keltirilgandir.
«Vaqfiya* asarida esa Alisher N avoiyning qanday m o l-m ulk egasi 
bo'lgani, ham da ularni jam iyat uchun vasiyat qilganligi bayon etiladi. 
Alisher Navoiyning «M unshaot* asari, ham da u tartib bergan «M uraqqa’ 
Mir Alishen»da jam langan m aktublar m azm uni, Alisher Navoiyning hayoti 
va faoliyati turli qirralarini va o 'z davri ijtimoiy, siyosiy va m adaniy 
hayotini yoritishda ju d a katta tarixiy, ilmiy aham iyatga ega hujjatlardir.
U Xoja Ubaydulloh Ahror, uning muridlari va A bdurahm on Jom iyning 
dastxat m aktublarini tartibga keltirib, maxsus «M uraqqa’ M ir Alisher* 
nomli dastxat avtograflardan iborat qim m atli 594 ta m aktubni kitob holiga 
keltirib, bizga m eros qoldirgan. U shbu m u raq q a’ asosida d ok torlik
dissertatsiyasini yozib, sharqshunos A som iddin O 'rinbo yev tarix fanlari 
doktori degan unvonga ega bo'ldi. Keyingi yillarda olim ular to 'g 'risid a 
m s, tojik, fors va ingliz tillarida bir necha kitob ch o p etib, A lisher 
Navoiyning tarix sohasidagi ko'rsatgan xizmatini dunyoga nam oyish etdi.
Alisher Navoiy yirik tarixchilar M uham m ad M irxond, Davlatshoh 
am arqandiy va G 'iy osiddin X ondam irlam ing hom iy va murabbiysigina 
balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi xizm atlari ham
alohida e'tiborga loyiq, deb o'ylaym iz.
Amir T em um ing o 'z i tarix ilmi taraqqiyotiga ju d a katta e ’tibor berdi.
189

---

S u lto ni so h ib q iro n o 'z «T uzuklar*ini y aratib , o ‘zbek davlatchiligj 
taraqqiyotiga bebaho hissa qo'shdi. M irzo U lug'bek «Tarixi arb a’i ulusi 
Chingiziy*nom li juda qim m atli tarixiy asam i ta ’lif qilishda shaxsan o'zi 
qatnashdi. Bundan tashqari bu davrda yashab ijod etgan jahonga m ashhur 
tarixchilar G 'iyosiddin Ali, N izom iddin Shom iy, Sharafuddin Ali Yazdiy, 
H o fiz i A b ru , M u ’in id d in N a ta n z iy , A b d u ra z z o q S a m a rq a n d iy , 
M uham m ad Mirxond, G 'iyosiddin X ondam irva boshqalar asarlari hamon 
mutaxassislar uchun qim m atli tarixiy m anba, bitinas-tuganm as xazinadir.
Alisher Navoiyning «Vaqfiya* asarida zikr etilgan m ol-m ulk ham uning 
o 'z davri yirik m ol-m u lk , davlat egasi ekanligini k o 'rsatadi. M irzo 
M uham m ad H aydam ing yozishicha, A lisher N avoiyning b ir kunlik 
daromadi o 'n sakkiz ming shohruhiy ekan. Tarixchining yozishicha, Sulton 
Husayn davlat tepasiga kelgach, butun m arham atini Alisher Navoiyga 
ko'rsatadi. U esa o 'z o 'rn id a m ol-m ulkini yurt obodonchiligi, olim-u 
fozillarga hom iylik qilishga qaratgan. T arixchilar G 'iyosiddin Xondamir, 
Z ahiriddin Bobur va boshqalarning yozishicha, Alisher Navoiycha hech 
kim k o'p binoi-hayr, xalq uchun im oratlar va binolar qurm agan ekan. 
Ahli fazl va hunarga m urabbiy va m uqaw iyligi ham jud a m ashhur.
A lisher Navoiy o 'zin in g tarixiy asarlarida b o 'lib o 'tg a n voqea va 
hodisalarga, shaxslarga baho berishda yuksak insonparvarlik g'oyalaridan 
kelib chiqdi. U ning tarixchi olim sifatidagi am aliy faoliyati turkiy o'zbek 
tilidagi tarix ilmini yuksaklikka ko'tardi. Maxsus asar, ixcham risola, 
tazkira va m aktublar yaratib, turkiy tildagi tarix ilmining keyingi rivoji va 
taraqqiyoti uchun zam in yaratdi.
Alisher Navoiy o 'zining «M uhokam at ul-lug'atayn* asarida siyosiy 
hokim iyat va til, m adaniyat siyosati xususida quyidagi haqli fikrlami 
bayon etadi: «...to m ulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda 
nazm dabiriga arab tili birla jilva berdi...* Y a’ni m am lakatlar arab xalifalari 
va sultonlari davrida sh e’riyat kotibi arab tilida ijod etdi.
M am lak atlam in g b a'zila rid a «sort salotini m ustaqil b o 'ld ilar, ul 
m unosabat bila forsigo'y shuaro zu h u r qildilar*.
«To mulk arab sort salotinidin turk xonlarg'a intiqol topti, 
H uloguxon 
zam onida sultoni sohibqiron T em u r K o'ragon zam onidin farzandi xalafi 
Shohruh S ultonning zam onining oxirigacha turk tili bila shuaro 
paydo 
bo'ldilar».
Alisher Navoiyning yuqorida keltirgan m uhim fikrini faqat sh e’riyatga 
em as, balki um um an m adaniyat, shu jum ladan tarix ilmiga ham to'la 
tadbiq ctsa bo'ladi. Buning yorqin misoli sifatida A lisher Navoiy yaratgan 
nasriy asarlar bo'lib, ulam i keyincha Zahiriddin M uham m ad 
Bobur,
190

---