A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .3 .6 . «Ulusi arba’-yi Chingiziy*
“ Ulusi arba’-yi Chingiziy” ( “ C hingiziylar to 'rt ulusi” (tarixi) yoki 
“Tarixi arba’ ulus” (“T o 'rt ulus tarixi”) nom li asar asosiy mualliflaridan 
biri, uning yaratilish tashabbuskori XV asrda o 'tgan buyuk olim , yirik 
davlat arbobi, Shohruh M irzoning o 'g 'li M uham m ad T arag'ay Mirzo 
Ulug'bekdir. U 1394-yil 22-m artda Am ir Tem um ing Iroq va Ozarbayjonga 
qilgan navbatdagi besh yillik harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida, 
E ron O zarbayjonida tu g 'ilg an . A m ir T e m u r saroyida hukm surgan 
a n ’anaga ko'ra, shahzoda Sohibqironning katta xotini Saroym ulk xonim
- Bibi xonim ning tarbiyasiga topshiriladi. O radan bir yil cham asi vaqt 
o'tgach, 1395-yili Amir T em ur Saroym ulk xonim va nabirasini Shohruhga 
q o'shib Sam arqandga jo 'n atad i.
1398-yili U lug'bekka m ashhur qissaxon, shoir va olim , shayx Orif 
Ozariy (1382-1462) muallim etib tayinlandi va u dastlabki asosiy ta ’limni 
ana shu ajoyib insondan oldi. Shahzoda A m ir T em um ing bir qator harbiy 
harakatlarida, 1399-1404-yillari Turkiya va Suriyaga qarshi o'tkazilgan 
yurishda, 14 04-1405-yili X itoyga qarshi uyushtirilayotgan yurishda 
qatnashdi.
A m ir T em ur 1405-yil 18-fevralda vafot etgach, M ovarounnahr taxtim
200

---

nabirasi Xalil Sulton zo 'riik bilan egallab oldi. Bu vaqtda U lug'bek otasi 
Shohruh 
xizm atida bo'ldi. 1409-yiIi Xalil Sulton o 'z am irlari tom o n id an
asir 
o lin g ach , S h o h ru h X u ro so n d a n M o v aru n n ah rg a kelib, M irzo 
U lug'bekni M ovarounnahr va Turkiston hokim i etib tayinladi. U 1449- 
yilning 25-oktabrigacha bu m am lakatni boshqardi.
M irzo U lug'bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin, u buyuk 
olim va ilm -fan ham d a m adaniyat hom iysi sifatida tengi y o 'q edi. 
S am arq a n d u n in g d a v rid a S h a rq n in g yirik ilm -fa n va m a d a n iy a t 
m arkazlaridan biriga aylandi.
M irzo U lug'bek ikki yirik asar yaratdi. Biri “ Ziji jadidi k o'rago niy ” 
(“ K o'ragoniyning yangi astronom ik jadvali”) b o 'lib , 1437-yili yaratilgan 
kitobda ilmi nujum ning nazariy va am aliy m asalalari qam rab olingan, 
o'sha davrdagi eng yuksak ilmiy jasorat hisoblangan.
Olim ning ikkinchi asari “ Ulusi arb a’-yi C hingiziy” bo'lib, und a X III—
XIV asrlarda M o 'g 'u l im periyasi tarkibiga kirgan m a m la k a tla m in g
ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda bayon etilgan. Kitob 1425-yildan keyin 
tugallangan.
“Tarixi arb a’ ulus” m uqaddim a va yetti bobdan iborat. M uqaddi- 
mada o 'rta asrlarda tarixchilar o 'rtasid a hukm surgan a n ’anaga k o'ra, 
tangri taolo va uning elchisi M uham m ad payg'am bar avlodlari sh a’niga 
aytilgan h am d va n a ’t (m a q to v la r), O d am a to n in g y a ra tilish i va 
islom iyatdan a w a l o 'tg a n payg'am barlar, turk larn in g afsonaviy o ta- 
bobolari h iso b lan g an Yofas ibn N u h va u n in g fa rza n d i T u rk x o n , 
shuningdek, tu rk -m o 'g 'u l qabilalari va C hingizxon tarixi bayon etilgan.
I bobda Turkxon ibn Yofas va uning Turkiston zam inida podshohlik 
qilgan avlodi Abuljaxon, Dibokuyxon, Kuyukxon va boshqalar, tatar- 
m o'g'ul va turk qavm lari va ulam ing podshohlari tarixi bayon etilgan.
II bob tu rk -m o 'g 'u l xalqlarining afsonaviy onasi Alangkuva va undan 
tarqalgan avlod, yani podshohlar Buzunjon qoon, Buqoxon, D utim enxon. 
Qobulxon va boshqalar tarixi bayonini o 'z ichiga oladi.
Kitobning III bobida C hingizxon tarixi bayon etilgan.
IV bob U lug' yurt, yani M o'g'iliston va Shim oliy Xitoyda hukm ronlik 
qilgan Chingizxon vorislari tarixiga bag'shlanadi.
V bob C hingizxonning to 'n g 'ic h o 'g 'li Jo'jixon nasiidan bo'lgan 33 
xonning Dashti qipchoqdagi hukm rom ligi bayon etilgan.
VI bobda Elxoniylar, ya’ni Eron ham da O zarbayjonning X I11—XIV 
asrlardagi tarixidan bahs yuritiladi.
VII bobda C h ig 'ato y ulusining, K oshg'ar, Yettisuv, M ovarounnahr,
moliy Afg'oniston hududidagi X III—XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan.
201

---

Shuni ham aytish kerakki, m uallif m azkur ulusda hukm ronlik 
qilgan h ar 
bir hukm dor xon ustida qisqa va alohida-alohida to'xtalib, ulam ing 
davrida 
sodir bo'lgan voqealardan eng m uhim larini bayon etgan.
“Tarixi arb a’ ulus” asarining ayrim qism lari, xususan uning 
to 'rtin c h i 
q ism i, k o ‘p jih a td a n S h a ra fu d d in Ali Y azdiyning
“ M u q a d d im a y i 
Z a fa m o m a ”siga o 'x sh a b ketadi. L ekin , U lu g ‘bek asari 
b irm u n c h a
m ukam m aldir. B undan tash q ari, u n d a to 'r t ulus o 'rtasid ag i 
siyosiy 
m unosabatlar, “o 'z b e k ” etnonim ining kelib chiqish vaqti xususida 
ham
qim m atli m a ’lum otlam i uchratam iz.
U shbu k ito b n in g faqat q isq artirilg an tah ririn in g to 'r t m o 'ta b a r 
qo'lyozm asi bizgacha yetib kelgan. U lam ing ikkitasi Angliyada, bittasi 
H indistonda va to 'rtin ch i nusxasi 
A Q S h d a 
saqlanm oqda.
M irzo U lug'bek tarixiy asarining inglizcha tarjimasi 1838-yili Mayls 
tom onidan Angliyada chop etilgan. O 'zbekcha taijim asi B.Ahmedov, 
M .H asaniy va N .N orqulovlar tom onidan bajarilib, 1994-yili Toshkentda 
chop etildi.
“Tarixi arb a’ ulus” M arkaziy Osiyo, O 'zbekiston va Q ozog'istonning 
X III—XIV asrlardagi tarixini, ayniqsa C hig'atoy ulusi tarixini o'rganishda 
m uhim m anbalardan biri vazifasini o 'tash i m um kin.