A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .3 .5 . «Zafarnomayi Temuriy*
“ Z a fa rn o m a y i T e m u riy ” , “ F a th n o m a y i s o h ib q iro n iy ” , “ Tarixi 
jahonkushoyi T em uriy” yoki “ Z afam o m a” nom i bilan m ashhur bo'lgan 
asam ing muallifi o 'z davrining yirik tarixchisi Sharafuddin Ali Yazdiydir. 
U, asli Eronning Yazd viloyatidagi Taft qishlog'idan bo'lib, turli fan 
soh alarin i egallagan edi. S h u n in g u ch u n ham A lisher N avoiy uni 
“ Sharafudin davlat va d in ” , ya’ni din va davlat sharafi deb 
t a ’riflagan.
Sharafuddin Ali Yazdiy Fors viloyatining hokimi Tem uriy 
Ibrohim
Sulton (1415—1435) saroyida xizmat qilgan. U ilm -fan homiysi 
bo'lm ish 
m azkur shahzodanigina em as, balki S hohruhning ham z o 'r 
h u rm a t- 
e ’tiborini qozongan edi.
198

---

S h arafu d d in
Ali Yazdiy 1442-yili S hohruhning nabirasi va Sultoniya, 
O azvin, Ray 
ham da Q um hokim i Sulton M uham m ad (1 44 2-14 46 )n in g 
taklifi b ilan
Q um ga keldi va sh a h z o d an in g xizm atiga kirdi. S u lton
M u h am m a d
1446-yili S hohruhning o g 'ir kasalligidan foydalanib, isyon 
k o 'ta rd i, 
H am adon ham da Isfahonni bosib oldi, Sherozni qam al qildi. 
S hohruh unga 
qarshi q o'shin tortti. S ulton M uham m ad Shohruh bilan 
ochiq ja n g
qilishdan qo'rqib toqqa q o ch d i1. S hohruh Sulton M uham m ad 
bilan y a q in
b o 'lg a n k ish ila rn i, sh u n in g d e k , m ahalliy sayy id lard an
b irm unchasini 
isyonda ishtirok etishda ayblab hibsga oldi va ko'plarini 
o 'lim g a 
m ahkum qildi. O 'sh an d a hibsga olinganlar orasida Sharafuddin 
Ali Y azdiy 
ham b o r edi. Faqat M irzo A bdullatifning (U lug'bekning 
to ’n g 'ich o 'g 'li) 
aralashuvi bilan S harafuddin Ali Yazdiy jazodan qutulib 
qoldi. S h a h z o d a
uni S am arqandga, otasi huzuriga jo 'n a tib yubordi. 
S harafuddin Ali 
Yazdiy S am arqandda bir yil cham asi istiqom at qildi va 
fikrim izcha, 
Ulug'bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bo'lishi kerak. 
S h o h ru h v a fo tid a n
(1447) keyin 1449-yilda S harafuddin Ali Yazdiy 
Xurosonga qaytdi 
va Sulton M uham m adning ruxsati bilan yana o 'z vatani 
T aftg a q a y tib
bo rdi va u m rin in g oxirgi qism in i u zlatd a k ec h ird i. 
S harafuddin Ali 
Yazdiy 1454-yili vafot etdi.
“Z afam om a” asosan N izom uddin S hom iyning shunday nom li asari 
asosida 
zo 'rb ad iiy m ahorat bilan yozilgan. Lekin, Sharafuddin Ali Yazdiy 
N izom uddin 
Shom iy asarida bayon etilgan voqealarning ba’zilariga yangi 
tarixiy 
m anbalar asosida aniqliklar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar 
bilan boyitdi. 
A m ir T em um ing shaxsiyati va uning faoliyatidagi qaram a- 
qarshiliklar, 
ya’ni bir tom o n d an q attiq q o 'l ekanligi, ikkinchi tom o nd an 
esa 
M ovarounnahrdagi tarqoqlikka barham berib, markazlashgan davlatga 
asos solganligi 
birm uncha to 'g 'ri va haqqoniy yoritilgan.
Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zo 'r qimmati shundaki, unda Mo'g'ul 
imperiyasining 
tarkibida tashkil topgan Oltin O'nda, Elxoniylar davlati, Chig'atoy 
ulusi, 
shuningdek M ovarounnahm ing Chingizxon zam onidan to T em ur 
davlatining 
paydo bo'lishigacha bo'lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib 
berilgan. 
Asaming bu qismi “Tarixi jahongir”, yoki “ Muqaddimayi Zafamoma” 
nomi 
bilan ataladi va 1419-yili yozib tamomlangan.
Z a f a m o m a ” 
asarining asosiy qism i, m uallifning dastlabki rejalariga
о ra, uch 
q ism
- m aqoladan iborat b o 'lm o g 'i, birinchi qism da A m ir 
em ur 
tarix i, 
ikkinchi qismda Shohruh M irzo va nihoyat, uchinchi qismda
Shoh^ h' ЫГУИ c ^ am ;ls' vaqt o 'tg ac h . 1447-yili S ulto n M uham m ad yana Forsni egalladi. 
Ahiii Ш 1 
so’ng (1447-yil 12 m art) X urosonni q o 'lg a kiritdi. lekin 1451-yili inisi
qosim Bohurdan ycngildi va uning am ri bilan qa tl ctildi.
199

---

ushbu asar yozishning tashabbuskori Ibrohim Sultonning davrida o'tgan 
voqealar bayon etilishi mo'Ijallangan edi. Lekin, biz hozir asam ing birinchi 
q ism igagina egam iz, xolos. U n in g ik k in ch i va u ch in c h i qism lari 
saqlanm agan. Ehtim ol, ikkinchi va uchinchi qismlari yozilm ay qolgan 
b o 'lsa kerak. “ Z afarn o m a” asarining asosiy qism i 1425-yilda yozib 
tam om langan.
Asam ing qo'lyozm a nusxalari k o 'p, xorijiy m am lakat kutubxonalari, 
xususan Toshkentda O 'z R FA Sharqshunoslik institutida uning yigirma 
to 'rt nusxasi bo'lib, ulam ing ikkitasiga (И н в. № 3440 va № 4472) XV 
va XVII asrlarda rasmlar ishlangan. “ Z afarn o m a” asari m atni Hindiston 
(1 8 8 5 -1 8 8 8 ), Eron (1957) va 1972-yili A .O '.O 'rinb oy ev to m onidan 
T oshkentda chop qilingan. Asar ikki m arta o'zb ek tiliga, ingliz, fransuz 
va turk tillariga taijim a qilingan. U ndan ayrim parchalar ingliz hamda 
rus tillarida bosilgan.
“ Z afarn o m a” asarining m uqaddim asi term a taijim asi va 10 yilgi 
M ovarounnahr voqealari bayoni O .Bo'riyev to m onidan taijim a qilinib,
1996-yili n ashr qilindi. K itobning O 'z b ek isto n va M arkaziy Osiyo 
m am lakatlari tarixini o'rganishdagi ilmiy aham iyati juda katta. Keyincha 
yaratilgan tarixiy asarlarga bu kitobning ta ’siri yaqqol seziladi.