A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .3 .8 . «Ravzat us-safo»
“ Ravzat us-safo” ( “ S o fja n n a t b o g 'i” ) yoki “ Ravzat us-safo fi siyrat 
al-an b iy o v a -l-m u lu k v a-l-x u la fo ” ( “ P ay g 'am b arlar, p o d sh o h lar va 
xalifalam ingtaijim ai holi haqidagi so fjan n a t b o g 'i” ) nom i bilan m ashhur 
bo'lgan asar um um iy tarixga oiddir. U ning muallifi M ir M uham m ad ibn 
Sayyid Burxoniddin Xovandshoh ibn K am oluddin M ahm ud al-Balxiy 
bo'lib, asosan M irxond (1433—1497) nom i bilan m ashhur.
Muarrixning ota-bobolari asli Buxorodandir. Mirxondning otasi sayyid 
Burxoniddin Xovandshoh ham o'qimishli va keng m a’lumotli kishi bo'lib, 
Temuriylar hukmronligi davrida Balxga ketib qolgan va o'sha yerda vafot etgan.
M irxond Balxda tu g 'ilg an , lekin um rining k o 'p qism ini H irotda 
o'tkazgan. U ning nabirasi X ondam im ing guvohlik berishicha, M irxond 
Alisher Navoiy bilan uchrashguncha turli ilm lar bilan shug'ullangan, 
am m o birontasida m u ta’yin em as edi. Tarixchi Alisher Navoiy bilan 
uchrashgach, shoir o 'zining “ Ixlosiya” xonaqohidan unga alohida xona 
ajratib, shaxsiy kutubxonasidagi kitoblardan foydalanishga ijozat berib, 
olim ni um um iy tarixga oid katta asar yozishga undagan, uni bu sohada 
doim o m oddiy qo'llab turgan. A m m o, M irxond ulkan asarini 
m ukam m al 
tugata olm ay, ya’ni yettinchi jildi va jug'rofiy ilova m ateriallari yig'ilgnn 
m usaw ada holida qolganida vafot etadi. Uning asarini nabirasi G'iyosiddin 
X ondam ir yakuniga yetkazadi.
“ Ravzat us-safo” asarini yaratishda M irxond qirqta muallif, ya’ni 
arab tilida ijod qilgan o 'n sakkizta va fors tilida ijod qilgan yigirma ikkita 
olim ijodiga murojaat qilgan. Shak-shubhasiz, bu 
a s a r z a m o n a v i y
tadqiqot 
darajasida yaratilgan tarixiy yodgorlikdir.
Kitob m uqaddim a, xotim a va yetti jilddan iborat:
204

---

D unyoning “ yaratilish id an ” to S oso niy Y azdijard 111 (632—651) 
davrigacha;
M u h a m m a d payg‘a m b a r va xalifai 
R oshidin 
davri;
12 im om tarixi; Um aviy va Abbosiy xalifalari;
A bbosiylar bilan z a m o n d o sh su lo la la r;
C h in g izx o n va u n in g avlodi;
A m ir T em ur va uning avlodi to S ulton Abu Said vafotigacha (1469);
C ulton Husayn va uning avlodi tarixi (1523-yilgacha) bayon etilgan. 
So‘nggi 7-jildi m usaw adaligicha qolib ketgan va uni X ondam ir to'ld irib , 
oqqa ko'chirgan.
“ Ravzat us-safo” asarining 1—6-jildlari kom pilyatsiya - boshqalar 
asaridagi m a’lum otlar asosida yozilgan b o ‘lsa-da, ko ‘plab m anbalardan 
foydalanish asosida yaratiigani uchun bu qism i ham katta ilmiy ahamiyatga 
ega. 6-jildning b ir qismi va 7-jild yangi m a ’lum o tlar va m uallif o 'z i 
ko‘rgan, bilgan va shohidi bo'lgan voqealar bayonidan bo'lganligi u chun 
juda katta aham iyatga ega.
“ Ravzat us-safo” asarini eng m ash h u r va m anzur um um iy tarixga oid 
fors tilidagi kitoblardan biri d eb b ah o lash m u m k in , chunki birgina 
T oshkentdagi O 'z b ek isto n FA Abu R ayhon B eruniy nom li in stitu t 
xazinasida uning yuzdan ziyod m o 'ta b a r qo'lyozm alari mavjud. Ushbu 
ulkan asam ing o'zbek tiliga taijim asi X orazm da bir necha yillardavom ida 
yetuk tarjim o n , sh o ir va ta rix c h ila r M unis va O gahiy ishtiroki va 
rahbarligida am alga oshirilgan.
Kitob m atni 1845— 1848-yillari B om bey, 1853—1857, 1960-yillari 
Tehran, 1874— 1883— 1891 -yillari Lakhnav shaharlarida chop etilgani ham
asaming shuhrati va aham iyatidan dalolatdir.
Asardan ayrim parchalar ingliz, fransuz, nem is va rus tillariga taijim a 
qilinib, chop etilgan. Bu kitob to'g'risida 1999-yilda sharqshunos M ahm ud 
Hasaniy risola e ’lon qilgan.*