A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

7.3.9. «Silsilat us-salotin»
“ Silsilat us-salotin” Hoji M ir M uh am m ad Salim ning asaridir. U ning 
qo'lyozm a nusxalari juda kam yob bo'lib, bir nusxasi Angliyaning Oksford 
shahridagi Bodli kutubxonasida (raqam i № 269) saqlanm oqda.
Hoji M ir M uham m ad Salim hech bo'lm aganda biron kichik viloyatga 
hokim bo'lish sharaflga m uyassar b o 'lo lm ag an va boshidan k o 'p o g 'ir 
kunlam i kechirgan A shtarxoniylar jum lasidandir. U ning bobosi T ursun 
M uham m ad sulton 1578-1598-yillari S am arqand hokim i bo'lgan. U ning 
t o 'n g 'i c h o 'g 'l i P o y a n d a M u h a m m a d S u lto n B alx x o n i N a d r
M uham m adxonga yaqin b o 'lg a n , x o n n in g singlisi Z u b ay da bon ug a 
uylangan va 1611—1642-yillari Q unduz viloyatiga hokim lik qilgan. Ana 
shu P o y an d a M u h am m ad su lto n b ilan Z ub ay d a b o n u d a n tu g 'ilg an
M uham m adyor sulton Hoji M ir M u h am m ad Salim ning bobosidir. U 
1 6 4 5 -y ilg a c h a S h a h r is a b z v ilo y a tig a h o k im b o 'l g a n va N a d r
M uham m adxon Buxoro taxtini o 'g 'li A bdulazizxonga qoldirib ketgandan 
keyin u bilan birga Balxga qochib borgan. O radan bir yil o 'tg ac h , 1646- 
yili, Balx B oburiylardan Shohi J a h o n q o 'sh in lari to m o n id a n ishg'ol 
e t i l g a n l a n s o 'n g , x o n n in g o n a s i S h a h r i b o n u h a m d a N a d r
M uham m adxonning boshqa oila a ’zolarini olib Buxoroga qochib keldi, 
A bdulazizixonning qalm oqlar, qoraqalpoq va qozoq sultonlariga qarshi 
harbiy y urish larida ishtirok etd i, to j-u taxt o ldid a k o 'rsa tg an k atta 
xizm atlari uchun Shahrisabzga hokim qilib tayinlandi. M uham m adyor 
sulton 1647-yilning 14-iyunida Avrangzeb qo 'shini bilan Balx qishlog'i
- T em urobodda bo'lgan jangda halok bo'lgan. Hoji M ir M uham m ad 
Salim ning otasi M uham m ad Rustam sulton 1645-yili hali yosh bo 'lgan
va A bdulazizixon unga iq to ’1 tarzida S am arqandga qarashli Saripul 
tum anini in ’om qilgan, unga o taliq 2 qilib esa M ir Shohxoja Shavdariyni 
tayinlagan. Lekin, 1671-yili Abdulaziz undan xavfsirab ko'ziga mil torttirib 
k o 'r qilgan. M uham m ad Rahim sulton o radan k o 'p vaqt o 'tm ay , am ir 
M uham m adyor otaliqning vositachiligi bilan, xondan ruxsat olib hajga 
jo'nagan. Lekin, D ekan viloyatida davom etib turgan urush harakatlari 
sababli, bandargoh shaharlaridan birontasiga o'tolm ay, Shohijahonobodga 
Qaytib kelgan va oradan ikki yil o 'tg a c h , o 's h a yerda vafot etgan.
' Iqto’ (arab. kcsim ) — 0 ‘rta asrlarda Yaqin va 0 ‘rra Sharq m am lakatlarida oliy h u k m d o r 
tarafidan shahzoda va yirik am irlarga katta xizm atlari cvaziga in ’om qilingan yer-suv, mulk. 
'O t a li q — 0 ‘rta asrlarda 0 ‘rta O siyo x o n liklarida am alda b o 'lg an oliy m ansab egasi, 
shahzodalarning tarbiyachisi va valiysi.
237

---

Mir Muhammad Salimningo‘zjga kelsak, u, asarda bayon etilgan voqealarga 
qaraganda, otasidan keyin Buxoroda qolgan. 1711-yili Ubaydullaxon 
o'ldirilgandan keyin, haj qilish bahonasi bilan Arabistonga jo'nagan. Biryilcha 
Isfahonda istiqomat qilib, 1712-yili Turkiyaga borgan. Sulton Ahmad 111 
(1703—1730) uni ehtirom bilan kutib olgan. T o ‘rt yilcha Turkiyada turib, 
mazkur sultonning harbiy yurishlarida qatnashgan. M ir M uham m ad Salim 
1716-yili Makkaga boigan va haj marosimini ado etgandan keyin, dengiz 
orqali Hindistonga kelgan va Boburiy Nosiruddin M uham m adshoh (1 7 1 9 -
1748)ning xizm atiga kirgan. “ Silsilat u s-sa lo tin ” asarini N osiruddin 
Muhammadshohning topshirig'i bilan yozgan. Hoji Mir Muhammad Salimning 
qachon va qayeida vafot etganligi aniqlanmagan.
“ Silsilat us-salotin” 1731-yilda yozilgan b o 'lib , m uqaddim a va to ‘n 
qism dan iborat.
M uqaddim ada asam ing yozilishi haqida so ‘z boradi va muallifning 
1711-yildan keyingi hayoti haqida ayrim , diqqatga sazovor m a’lum otlar 
keltiriladi.
Birinchi qism da islom iyatdan aw a l o 'tg a n payg'am barlar, qadimgi 
turklar va m o'g'u llar, xususan barioslar va A m ir T em um ing ota-bobolari, 
A m ir T e m u r va T e m u riy la r, s h u n in g d e k , h a z ra t s o h ib q iro n n in g
H indistonda hukm ronlik qilgan avlodi tarixi qisqacha bayon etiladi.
Asam ing ikkinchi qismi M o 'g'ulisto nning T u g 'lu q T em urxon (1348— 
1363) dan to Suyuig'atm ishxongacha (1370—1388) o 'tgan davrdagi tarixini 
o 'z ichiga oladi.
M uqaddim a va I—11 qism lam i yozishda m uallif o 'zid an aw al yozilgan 
a s a r l a r d a n , m a s a l a n , J u v a y n i y n i n g “ T a r ix i j a h o n k u s h o y ” , 
R ash id u d d in n in g “J o m e ’ u t-ta v o rix ” , S h a ra fu d d in Ali Y azdiyning 
“Z afarnom a” , M irzo U lug'bekning “Tarixi arb a’ ulus” , X ondam im ing 
“ M aosir u l-m uluk ” , “ Xulosat ul-axbor” va “ H abib us-siyar” asarlari, 
A bulfazl A llo m iy n in g “A k b a m o m a ” , H ofiz D o 's tm a h a m m a d ibn 
Yodgom ing “ M ajm a’ ul-ajoyib” (1606-yili yozilgan) va boshqa 20 ga 
yaqin kitoblardan foydalangan.
“ Silsilat us-salotin” ning II I—IV qism lari favqulodda aham iyatga ega 
bo'lib, O 'rta Osiyo, xususan O 'zbekistonning XVI—X V I11 asm ing birinchi 
choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon qiladi.
Asarda Buxoro xonligining Eron, H indiston va K oshg'ar bilan 
b o 'lg an
aloqalari, Buxoro xonligida hokimiyatning Shayboniylardan 
A shtarxoniylar 
q o 'lig a o 'tis h in in g an iq ta fsilo ti, X V II asrd a Balx va 
B a d a x sh o n , 
sh u n in g d e k , O 'z b e k isto n n in g ijtim o iy -siy o siy va m ad an iy
h a y o ti, 
Shohijahonning Balx va Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli 
a r a la s h u v i

---

va B oburiylar q o ‘sh in ining Balx va unga to b e b o 'lg an yerlarni bosib 
olishi, 
X orazm ning X V I—XVII asrlardagi siyosiy ahvoli xususida boshqa 
m a n b a la rd a
uchram aydigan qim m atli dalil va m a ’lu m o tla r keltiriladi. 
A sarda 
ulus tizim i, tiul va solona kabi soliqlar, O 'z b ek isto n shaharlari, 
u la m in g
aholisi va tu rm u sh tarzi haq id a keltirilgan m a ’lum o tlar ham
alo h id a 
qim m atga egadir.
Hoji M ir M u h a m m a d S alim B uxoro x o nlari — A bdu llax on II, 
A bd u lm o 'm in x o n , D inm u h am m ad x o n , Im om q ulixo n, A bdulazizxon, 
S ubxon q u lix o n n in g H in d isto n , E ron va T u rkiya h u k m d o rlari bilan 
yo zish m alarin in g 20 n a fa r m ak tu b i n u sx alarin i h a m keltirg an . Bu 
m a k tu b la r, s h u b h a siz , B uxoro xonligi b ila n m a z k u r m a m la k a tla r 
o'rtasidagi m u nosabatlar tarixini o'rg an ish d a m uhim m a ’no kasb etadi.