A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

13-BOB. TA’MINOT JARAYONI AUDITI 
13.1. Ta’minot jarayoni auditini tashkil qilish 
Auditorlik tekshiruvlarini yuqori sifatda o’tkazish maqsadida, auditor mol 
etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisoblashishlar auditining dasturini tayѐrlash 
uchun ichki nazorat vositalari mavjudligini tekshirishi va ushbu vositalarni 
samaradorlik nuqtai nazaridan baholashi lozim. Auditorlik tekshiruvida ta’minot 
jaraѐniga xos bo’lgan ichki nazorat vositalarining samaradorligini baholash uch 
bosqichdan iborat: 1) ichki nazorat vositalarini dastlabki o’rganish; 2) ichki nazorat 
vositalarini testdan o’tkazishni amalga oshirish imkoniyatini aniqlash uchun 
ulardan har birining ishonchliligini dastlabki baholash; 3) testdan o’tkazish 
natijalari asosida ichki nazorat vositalarining ishonchliligini yakuniy baholash. 
Ushbu bosqichlardan ta’minot jaraѐnining ichki nazorat vositalarini dastlabki 
o’rganishning o’ziga xos xususiyatlarini alohida ko’rib chiqamiz. Ta’minot 
jaraѐnida auditning vazifasi ushbu jaraѐn ichki nazorat amallarini bajarishga jalb 
etilgan xodimlar tomonidan xatolarning oldini olish imkoniyatlarini baholashdan 
iborat.
Ta’minot jaraѐnida quyidagilar asosiy shartlar jumlasiga kiradi: xo’jalik 
sub’ektiga 
moddiy 
qiymatliklarning 
kelib 
tushishi, 
unga 
muvofiq 
rasmiylashtiriladigan shartnoma turi (etkazib berish, ayirboshlash, vositachilik va 
boshqalar); mol etkazib beruvchi ѐki pudratchilarning turi (mulkdor, kreditor, 
vositachi), yuridik maqomi (yuridik shaxs, jismoniy shaxs, xususiy tadbirkor va 
h.k.); etkazib berish turi (xaridor transporti bilan, sotuvchi transporti bilan, 
avtotransport korxonalari xizmatidan foydalanish); hisob-kitoblar tartibi. Moddiy 
qiymatliklarni sotib olish uchun namunaviy shartnomalar bo’yicha asosiy 
shartlarga auditorlar tekshirilaѐtgan sub’ektning buxgalteriya hisobi va ichki 
nazorat tizimlari bilan umumiy tanishib chiqish vaqtida aniqlik kiritadi. Ta’minot 
jaraѐni ichki nazorat vositalarini o’rganib chiqish va ularning ishonchliligini 
baholashning ikkinchi va uchinchi bosqichlariga o’tish, ichki nazorat vositalarini 

---

278 
testdan o’tkazish ehtimoli to’g’risida qaror qabul qilish shartlari quyidagilardan 
iborat: 1) moddiy qiymatliklarni sotib olishga taalluqli bitimlarning katta jmi; 2) 
uchinchi tomon ishlab chiqqan va xizmat ko’rsatadigan dasturiy ta’minotdan 
foydalanuvchi buxgalteriya hisobining kompyuterlashgan tizimi; 3) moddiy 
qiymatliklar sotib olishga tender e’lon qilish, buyurtma berish, ularni qabul qilish, 
hisobini yuritish va etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar uchun mas’ul bo’lgan 
shaxslar o’rtasida majburiyatlarni taqsimlash; 4) lavozim yo’riqnomalarida nazarda 
tutilgan xo’jalik operatsiyalarini bajarish tartibi buzilgan hollarda, xususan, ular 
uchun tasdiqlangan buyurtma mavjud bo’lmagan moddiy qiymatliklar kelib 
tushgan taqdirda mustaqil nazorat vositalarining mavjudligi. Bunday holat 
sabablarini aniqlash to’lovlarga ruxsat beruvchi shaxslar va etkazib beruvchilar 
bilan hisob-kitoblar hisobini yuritish schѐtlarini solishtiruvchi shaxslardan qat’i 
nazar amalga oshirilishi lozim; 5) bitimlarga o’z vaqtida va to’g’ri ishlov berilishi 
va axborotning saqlanishini nazorat qilishning samarali usullari.