A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

 Tashkilotda hisobdorlik tushunchasini kuchaytirish (TKHTQ 5 
prinsipi) 
Tashkilot ichki nazorat majburiyatlariga javobgar shaxslarni tayyorlshi 
kerak. Hisobdorlik mexanizmi o’z ichiga boshqaruv ko’rsatkichlarini belgilash va 
rivojlantirish, munosib rag’batlantirish va mukofotlar bilan ta’minlashni oladi. 
Boshqaruv va direktorlar kengashi bunga ta’sirchan bo’lishlari va munosib javob 
bildirishlari qonundan qochish yoki jinoiy faoliyatga sababchi bo’lishlarini oldini 
olish chorasini ko’rishi, bunda ortiqcha bosim o’z ichiga sig’maydigan darajadagi 
faoliyat maqsadlarni yoki qisqa muddatli va uzoq muddatli faoliyat 
ko’rsatkichlaridagi nomutanosibliklarni oladi. Masalan, haddan ortiq darajadagi 
sotuv ko’rsatkichlarini talab qilish sotuvchilarning sotuv hajmini oshirib 
ko’rsatishga sababchi bo’lishi mumkin va bu o’z navbatida moliyaviy 
hisobotlarning ishonchsiz bo’lishiga sababchi bo’ladi.

---

162 
8.4. Ichki nazoratning riskni baholash elementi tavsifi va uning prinsiplari 
TKHTQ elementi: Risklarni baholash 
Ko’pchilik tashkilotlar o’zlarini muhim xatolar riskiga yuz tutadi. Risk bu 
tashkilotning yutuqlari va maqsadlariga teskari ta’sir qilishi mumkin bo’lgan 
ehtimollikdir. Risk ichki va tashqi manbalardan paydo bo’ladi. 
Ichki risklarga quyidagilar misol bo’ladi: 

Boshqaruv majburiyatidagi o’zgarishlar 

Ichki axborot texnologiyalaridagi o’zgarishlar 

Korxonaning foyda darajasini saqlab turishi qiyin bo’lgan, qiymati 
past tuzilgan biznes model 
Tashqi risklarga misol: 

Iqtisodiy tenglik holati bu tovar va xizmatlarga bo’lgan talabni 
kamaytiradi

Raqobatning kuchayishi yoki o’rin bosuvchi tovarlar va xizmatlarning 
paydo bo’lishi 

Qonun hujjatlaridagi o’zgarishlar; buning natijasida korxona biznes 
modeli yaroqsiz bo’lib qolishi 

Tovarlar manbaiga bo’lgan ishonchlilikni o’zgarishi natijasida 
foydalilikning kamayishi va taklif tizimining to’xtab qolishi
Bu risklarga befarq bo’lgan tashkilotlar ham auditorlarning bankrotlik va 
da’volashishlariga obyekt bo’lishlari mumkin. Riskni baholash bu moliyaviy 
hisobotlarning ishonchliligini maqsadlar bilan riskini baholash va aniqlash 
jarayonidir. Bu jarayon shuningdek tashqi muhitdagi hamda tashkilotning biznes 
modelidagi o’zgarishlar nazorat jarayonidagi kerakli risklarni yengillashishiga 
ta’siri xususida o’ylab chiqishlari talab etiladi