A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Siyosatlar va jarayonlar orqali shay holatga keltirish (TKHTQ 12 
prinsipi) 
Nazorat amallarining muhim prinsipi bu tashkilotning nima kutilishini 
ko’rsatuvchi siyosati bo’lishi va ushbu siyosatlarni harakatga keltiruvchi 
bajariladigan ish tartibi bo’lishi lozimligidir. Misol uchun, siyosat naqd pulga 
kirish imkoniyati bo’lmagan ishchi orqali barcha bank hisob-raqamlarining oylik 
bitimini talab qilishi mumkin. Ish tartibi bitimni o’zi bo’lishi mumkin. Siyosatlar 
og’zaki yoki yozma tarzda bo’lishi mumkin, lekin har ikkala holatda ham ular aniq 
majburiyat va javobgarlik yuklashi lozim. Shundan so’ng ish tartibi tegishli va 
malakali ishchi tomonidan o’z vaqtida va doimiy ravishda amalga oshirilishi lozim. 
 
8.6. Ichki nazoratning ma’lumot va aloqa elementi tavsifi va uning prinsiplar 
TKHTQ elementi: Ma’lumot va aloqa 
Tashkilot o’zining ichki nazorat majburiyatlarini olib borishi uchun ikkala 
ham ichki ham tashqi manbaalardan keladigan ma’lumotlarga ehtiyoj sezadi. 
Axborot bu ma’lumotlarni qabul qilish, ta’minlash va bo’lishish jarayonidir. 
Ma’lumotlar tashkilot bo’ylab ichki tarzda xabar qilinadi. Va shuningdek, tegishli 
tashqi qismlar bilan ikki tomonlama aloqa bo’lishi lozim. Ichki nazoratning 
tarkibiy qismlari hisoblangan ma’lumotlar va axborotlar tashkilotning 

---

173 
maqsadlariga erishilishi uchun ma’lumotlarni davriy oraliqda aniqlash, ushlash va 
almashishga xizmat qiladi. U o’z ichiga tashkilotning buxgalteriya tizimini va 
o’tkazmalarni qayd etib borish va hisobot berish metodlarini, shuningdek, boshqa 
aloqalarni jumladan, muhim siyosatlarni, aloqa kodini va strategiyalarni oladi. 
Tegishli ma’lumotlaradan foydalanish (TKHTQ 13 prinsipi) 
Tashkilot ichki nazoratini qo’llab quvvatlashi va ishonchli moliyaviy hisobot 
shakllantirish maqsadiga erishishi uchun tegishli ichki va tashqi ma’lumotlarni 
aniqlashi hamda ularni to’plashi lozim. Misol uchun, tashkilot o’zining 
hodimlaridan ular tashkilotning hatti harakatlar standardlariga mos bo’lmagan 
tarzda ish olib borishlari so’ralganini, misol uchun, yetarlicha qo’llab quvvatlovchi 
xujjatlarsiz kirish jurnaliga yozib qo’yish kabilarni aniqlash maqsadida davriy 
tadqiqotlar olib borishi mumkin. Ushbu tadqiqot nazorat muhitining faoliyati 
haiqda ma’lumot beradi va boshqa nazaoratlar kerak yoki kerak emasligini 
aniqlashga yordam beradi. Ichki ma’lumotlarning manbaalari o’z ichiga 
buxgalteriya tizimini, ichki xabarlar, yig’ilishlarning yozma bayonnomalari va 
davriy hisobot tizimlarini oladi. Ma’lumotlarning tashqi manbaalariga misollar 
sifatida quyidagilar keltiriladi: sanoat tadqiqotlari hisobotlari, zimdan gap 
tashuvchilar (chaqimchi) o’chog’i, hamda raqobatchilar daromadlari.