А лалия боланинг она кррнида ёки дастлабки ривожланиш боски


Download 1.35 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/13
Sana11.05.2023
Hajmi1.35 Mb.
#1452774
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Bog'liq
alaliya haqida

Сенсор алалия
С енсор алал и ян и н г асосий белгиси бош м и ян и н г чап ярим юкори 
д ои раси ни н г ж арохатланиш и билан богли к, нутк-эш итув ан ал и за- 
тори и ш и н и н г натиж аси булган н уткн и туш униш идаги к ам ч и л и к ­
лар хисобланади. Бу эса н у тк кузгатувчиларни тахлил ва таркибий 
бузилиш га, предмет ва товуш ли образ уртасидаги б о гли кл и ги н и н г 
ш акллан м асли ги га олиб келади. Бола узига каратилган н у тк н и эш и - 
тади, ам мо туш унмайди.
Ж а р ан гл и суз таъ си ри о сти д а ю зага келувчи к у зга ли ш , м и я 
ту к и м а л а р и н и н г ри вож лан м аган л и ги сабабли б ош ка ан ал и затор - 
ларга таркалм айди ва барча суз билан б о гли к м ураккаб д и н ам и к
структурага кузгалм айди.
С ен сор а л ал и яд а б и р л ам ч и н у т к и й товуш тах л и л и н и ам ал га 
ош ирувчи н у тк эш итув ан ал и затори н и н г илдизи (Гешел халкаси)
223


ф а о л и я т и н и
o f h p
ан а л и т и к -с и н т е т и к б у зи л и ш л ар и кузати лади . 
Б ундай болаларда ф он ем ати к и дрок ш а к л л ан м ай д и , ф он ем алар 
диф ф еренсиаллаш м айди ва суз яхли т идрок эш итилм айди, акустик, 
гностик ж араёнлар ривож ланм айди ва н у тки й товуш ларни идрок 
этиш кобилияти пасайган булади.
Сенсор алалия мотор алали яга нисбатан кам урганилган. Бу хо- 
лат маълум маънода сенсор алал и ян и амалиётда жуда кам урганиш
билан боглик. Сенсор ал ал и ян и мустакил н у тк бузилиш и сифатида 
ку ри н иш и хакида хозирги кунда хам айрим муаллифлар ан и к бир 
ф и кр айта олмайдилар.
Н уткий туш ун и ш н ин г етиш маслиги ёки йуклигида, эн г аввало, 
одам нинг эш итиш холати хакида савол тугилади. Бир неча маротаба 
утказилган махсус тадкикотларнинг курсатиш ича, куп ги н а холларда 
сенсор алалияли болаларда тонал (жисмоний) эш итувнинг сезиларсиз 
пасайиш и мавжуд, бирок у нуткий туш ун и ш н ин г ри вож лани ш и н и
тормозлаш и учун у н чали к ж и дди й эмас.
Н.Н. Трауготтнинг маълумотларига кура, маълум болалар 6 м 
узокдикда (бу нормал эш итиш да уртача баландликда н уткн и идрок 
этиш ни н г меъёрий даражаси) узларига каратилган н уткн и туш унади­
лар, леки н эш итганларини маъносини туш унмайдилар, бу болаларда 
ак ди й заи ф ли к белгилари кузатилмайди. Т адкикотчилар фикрига 
кура, сенсор алалияда н у тк пасайиш и кузатилиш и м ум кин, лекин 
бу н утки й ривож ланм аганликда асосий роль уйнамайди.
Ю.А. Ф лорен скаян и нг курсатиш ича сенсор алал и яд а (сенсор- 
акустик синдромида) акустик таъсирланм асликнинг алохида холати 
ва эш итув ф ун кц и яси н и н г толикиш и мавжуд. Бу эш итув реакц и я- 
лари н ин г тургун эмаслигига, эш итув диф ф еренсацияларининг хосил 
були ш и даги к и й и н ч и л и к л а р га , эш и тув ан ал и зи ва си н тези н и н г 
сифатсизлигига олиб келади.
Сенсор алал и яд а болаларни эш итиш ко б и л и я ти н и текш ириш
жуда мураккабдир.
Махсус электроакустик аппаратида текш ирилганида, эш итувнинг 
тургун эмаслиги ан икланган: бир хил частотали ва баландликдаги 
сигналлар гох идрок ки лин ад и , гох килинм айди. Сенсор алалияда 
эш итув д иккати ва и дрок и н и н г узига хос хусусиятлари, уларнинг 
секинлаш гани тургун эмаслиги эш итиш холатини тугри бахолашга 
туск и н л и к килади. И хтиёрий эш итув ди ккати д а хам кам чи ли клар 
кузатилади: болалар эш итм айдилар, тез чарчайдилар, чалгийдилар, 
товуш охангига ки зи к и ш н и тез йукотадилар ва х.к.
Аудиометрик текш ирув, качонки уни бир неча маротаба утказилса 
ва бола вазиятга кун и ки б, вазифаларни тугри туш уна бош ласагина 
бирм унча асосли булади.
Болан и нг эш итиш кобилияти хакида як у н и й хулосалар, ф акатги- 
на 8—10 текш ириш лардан олинган маълумотлар, аудиограммаларни 
таккослаш натижасида келтирилади.
224


Э ш итув анализатори товуш утказиш ф у н к ц и я си н и н г сак,ланган 
холатида болаларда фазода товуш ни урн ин и б илиш к об и ли яти н и н г 
й у к л и ги ан и кл ан ад и , эш итув хоти раси н ин г бузилиш и, товуш таъ- 
сирловчиларига локай д л и к кузатилади. Т уш униш , к и зи ки ш ва жавоб 
олиш учун мурож аат ки л и н ган сигнал (катталар нутки) жуда заиф 
булиб чи к ад и . Д и к к атн и н г уйгонм аслиги ва ун и н г тез тол и ки ш и — 
ети ш м овч и ли к суръатидаги узига хос куриниш лардир.
Н .Н . Трауготт, С .И . К айданова (1975) сенсор ал ал и ял и болаларда 
ю кори частотали овозга эш и тувн и н г п асайи ш и ва тонал (н утки й
булмаган) хамда н утки й эш итув бузили ш и н ин г узига хослигини кур- 
сатадилар: бола учун етарли баландликдаги товуш таъсирловчиларига 
ш артли алокалар хосил булиш и болаларда ки й и н лаш ган .
Н орм ал ри вож лан и ш и д а туш униш ш ун дан бош ланади: идрок 
ки л и н аётган сузларни ф арклаш содир булади, уларни таниш амалга 
ош ади, бунда нерв алокалари иш лаб ч икилади . Б ун ин г ш арофати 
билан турли товуш бирикм алари сузда богланади. Товушлар сузда 
маълум тартибда талаф ф уз ки ли н ад и ва идрок ки лин ади . Ж аранглаш
ва мазмун орасида алока урнатилади, алокалар тизим и иш ланади. 
Куру в, сезги ва бош ка хис-туйгулар билан товуш лар комплекси ас- 
соц и ац ияси аста-секи н юзага келади ва мустахкамланади.
Сенсор алалияда предмет (харакат) ва уни таърифловчи суз уртасида 
боЕликлик ш аклланмайди. Бу холатни тадкикотчилар туташуви акупа- 
ти я деб номлайдилар. Сенсор алали яда эш и тувн и нг сиф атсизлигини 
тад ки котч и лар бош м и я пустлоги ту ки м алар и н и н г жарохатланган 
ёки ривож ланм аган учокларининг катталиги билан, бола миясида тор 
учокли характердаги жарохатнинг й укл и ги билан туш унтирадилар.
А й ри м холларда сенсор а л а л и я л и к б олалар асо сси з р ави ш да 
кар ва заи ф эш итувчилар учун м улж алланган махсус муассасаларга 
ю бориладилар. Н .Н . Трауготт (1940) махсус мактабларда 200 та кар 
укувчиларн и текш ириб, уларнинг ичидан 8 та нотугри тасниф ланган 
сенсор ал ал и ял и болаларни аж ратиб курсатади.
С енсор алали яд а н уткн и туш униш даги бузилиш лар, эш и тиш п а­
сайи ш и натиж асида келиб чикадиган кам чи ли клардан ф арк килади. 
К узатиш ларнинг курсатиш ича, одатда, заиф эш итувчилар идрокида 
тургун ва доим ий к а м ч и л и к кузатилади. С енсор бузилиш лар эса 
и д р о к н и н г тургун булмаган бузилиш лари билан ф аркданади. Бола­
лар бир хил б алан дли кдаги н утки й си гн алларн и гох эш итадилар, гох 
эш итм айдилар. Бу боланинг кузгалувчан лиги ёки торм озланганли- 
гидан рухий ф аоллиги, атроф -м ухит таъсири, текш и риш пайтидаги 
ш ароит, сигн алларн и бериш усули ва катор б ош ка ом иллар билан 
боглик. М и ян и н г ривож ланм аганлиги ёки эрта жарохатланиш и етил- 
маган мия туким алари иш коб и ли яти н и пасайтиради. Бунда олий 
нерв ж араёнлари нормал кечолмайди. Гохида болалар атрофдагилар 
н у т к и н и эрталаб я х ш и р о к и дрок этади — тунги уйкудан сунг м и я 
пустлоги иш ф ун кц ияси юкори, кечга бориб то л и кувчан л и кн и н г уси-
225


ш ига ка раб нуткни туш униш ёмонлаш ади. Бош ка холларда болалар 
нуткни кечки пайт яхш и идрок этадилар, куриниш идан, эрталаб 
тормозланиш тунги уйкудан сунг хали хам уз таъсирини курсатаётган 
булади, кечга бориб эса, маш кларга к,араб идрок бирмунча яхш ила- 
нади, мия тукималари мисоли ишга кириш ади.
М урожаат ки лин ган н уткб ал ан д ли ги н и кутариш заиф эш итувчи 
болалар туш униш ини яхш илайди ва сенсор алалияли болаларда кайта 
самарага эриш илади. Хаддан таш кари кучли таъсирловчилар бош м ия 
пустлогида хаддан таш кари химояловчи тормозланиш ни келтириб 
чикаради ва бунда туким аларнинг ривож ланм аганлиги ф ункционал 
блокада холатига тушади, тормозланувчи жараён ошади, туким алар 
ф аолиятдан учади. Сенсор ети ш м овчи ли кка эга болалар, одатда, 
бирмунча секин, тинч нуткни ш овкинли, баланд нуткка Караганда 
ях ш и р ок идрок киладилар. Э ш итиш аппаратларидан ф ойдаланиш
заиф эш итувчилар идрокини яхш илайди ва сенсор алалияда идрок- 
н и н г яхш иланиш ига олиб келмайди.
Сенсор алали ял и болалар эш итуви хакида бир хил ф икрлар бул- 
маса хам, алохида тадкикотчиларда шу нарса урнатилган: частотанинг 
барча диапазонларида эш итувнинг сезиларсиз пасайи ш и , эш итув 
д иккати ва идрокин и нг юкори даражада толи ки ш и кузатилади.
Сенсор алалияда идрок ки лиш им конияти товуш таъсирловчила- 
рининг кириш темпи, улар орасидаги интервалнинг борлиги, товуш- 
лар сифатига (идрок учун курсатилувчи) богликдир. Тоза овозлар, 
одатда, ём онрок идрок килинади.
Сенсор алалияда заиф эш итувчилардан ф аркли равиш да гипе- 
ракузиялар кузатилади (гиперакузия — атрофидагилар учун беф арк 
булган товушларга сезгирликнинг ошиши). М асалан, чакиллаб то- 
маётган сув овози, эш и к гирчиллаш и ва х.к. Заиф эш итувчи болалар 
бу сигналларни идрок этмайдилар. Толикиш , таъсирланиш , психик 
бузилиш, юкори неврозик холатидан таш кари соглом одамлар бундай 
товуш ларни эш итадилар, бирок уларга бепарво карайдилар, уларга 
таъсирланмайдилар. Сенсор алали яли болалар бундай товуш ларни 
кескин идрок ки лади, уларга салбий реакция курсатадилар: безовта- 
ладилар, йиклайдилар, кул оква бош огригидан ш икоят киладилар ва 
Х.к.лар. Бу болада эш итувнинг сакланганлиги ортикча гувох булади 
ва одатланмаган ж аранглаш лар гохида мия пустлогининг етилмаган 
туким алари учун хаддан таш кари кучли таъсирловчи булиш ининг 
курсаткичидир. Гохида исталган баландликдаги нотаниш товушларга 
сенсор алали яли болалар бутунлай таъсирланмайдилар.
Сенсор алали яли болалар алохида бугинларни, товуш бирикм ала- 
рини, суз ва киска ибораларни махсус ургатишсиз спонтан такрорлаши 
мумкин, чунончи уларни такрорлаш тургун булмаса хам. O
fhp
дара- 
жадаги эш итиш и бузилган болалар атроф-мухитдан суз ва ибораларни 
мустакил оддий ололмайдилар. Сенсор алалияда товушларга таклид 
ки ли ш доим ий эмас ва куп холда вазиятга боглик булади. Сенсор
226


бузилиш болаларнинг предмет ва унинг номи орасидаги алокани хо­
сил килолмаслиги, улар томонидан эш итилган ва талаффуз этилган 
сузларнинг предметли нисбати ш аклланм аганлиги билан характерла- 
нади. Б оланинг пассив л у Far и тургун эмас ва фаол лугатдан сезиларли 
оркада колади. К упинча бола исталган вазиятда предметни номлайди 
ва ф акат танланган маълум шароитларда ун и н г номини билиб олади. 
Эш итуви бузилган болаларда махсус таълим натижасида суз ва предмет 
уртасидаги алока тез урнатилади ва бу алока тургундир.
Заиф эш итувчи ва сенсор алалияли болаларнинг овози турличадир. 
Заиф эш итувчи болалар овози жарангдор эмас, овоз баландлиги ва 
оханги хиссий маъно касб этмайди. Сенсор ал али яд а эса овоз меъ- 
ёрда булиб, товуш ва сузларни меъёрий оханг ва модуладияга кура 
баён этадилар.
Заиф эш итувчи болалар сенсор а л ал и ял и болаларга нисбатан 
мулокотга тез кирадилар. Ю корида келтирилган ва бош ка белгилар 
болалардаги н у тк бузилиш ларни тугри таснифлаш и м кон и ни беради, 
тугри таш хис эса коррекцион тарбиявий таъсир тизим ида самарали 
методик воситаларни тугри танлаш им кон и ни беради.

Download 1.35 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling