A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

AFG‘ONISTON A.MAKEDONSKIY BOSQINI VA UNDAN 
KEY1NGI DAVRDA
Miloddan avvalgi 336-yilda Makedoniya hukmdori Filipp vafot 
etgach, o‘g‘li Iskandar boshqaruvni o‘z qo‘liga oldi va butun Yunon 
zaminining inqirozi hamda xarobaga aylantirilishi uchun forslar- 
ni ayblashni boshladi. Bunda u otasining hayotiga qarshi fitnani 
moliyalashtirgan va Yunonistondagi tartibbuzarliklarga homiylik 
qilishda Ahamoniylar hukmdorini aybladi. Yosh Iskandar uning 
forslarga qarshi urushi yangi maqsadlami belgilaydigan tuzum 
o ‘zgarishi ekanligini aniq ta ’kidladi. Biroq Iskandar o ‘z xalqini 
to‘plashi va rag‘batlantirish yoki qo‘rqitish orqali otasining eski it- 
tifoqini qayta qurishi zarur edi.
0 ‘z davrining talablariga mos ravishda Iskandar o ‘z qo‘shinini 
urush olib borish orqali tajribasini kuchaytirib bordi. Iskandar tarix- 
dagi boshqa urushlarda ishtirok etgan harbiy sardorlardan ko‘proq 
o ‘z boshqaruvida shafqatsizligi bilan alohida nom qozongan edi.
Miloddan avvalgi 334-yilda Granik daryosi bo‘yidagi jangda 
Iskandaming qo‘shinlari dushman tomon harakatlandi va nisbatan 
ko‘p sonli bo'lgan Ahamoniylar kuchlarini yakson qilib tashladi7.
7 
Holt F.L. Into the Land of Bones. Alexander the Great in Afghanistan. -
Los Angeles: University of California Press, 2005. - P. 12.

---

Issa yaqinida bo‘lib o‘tgan jangda esa Iskandar Forslar hukm- 
dori Doro III ning ulkan qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratdi. Doro 
III makedoniyaliklar qo‘shinidan yashirinib mamlakatning sharqiy 
luuludlari, ya’ni hozirgi Afg‘oniston hududlariga qochib ketdi. 
I orslarning o‘z ajoyibligi bilan nom qozongan saroylari yunonlar 
v;i m;ikedoniyalik bosqinchilar tomonidan egallandi.
Iskandar Makedonskiy imperiyasi
Baqtriya sifatida ma’lum bo‘lgan Afg‘oniston Iskandaming 
( )*iyodagi qudratiga to‘g‘ridan to‘g‘ri xavfli hudud sifatida 
kn'rinardi. Miloddan avvalgi 329-yil bahorida Iskandar Oks 
( \miularyo)dagi Iskandariya nomi bilan mashhur bo‘lgan dun- 
viula^i eng qadimiy istehkomni qurdirdi. Baqtriya daryosi yonida 
his I. shgan Zariasp (yoki Baqtra) shahri fors imperiyasining eng qa- 
«1
11
niу viloyatlaridan biri hisoblangan Baqtriyaning ma’muriy poy- 
I
114
I
1
cdi. Baqtriya hududi Iskandarda boshqacha taassurot qoldirdi 
\ 
.1
Iskandaming qo‘shini uning darvozalarini shturm qilmadi hamda 
ili ' 
01
larini buzib tashlamadi.
Iskandar Baqtriyaga yetib kelishidan bir necha hafita oldin 
Aliiimoinylarning Baqtriya satrapligidagi noibi Bess mahalliy 
i.t;ikdtilar ishtirokida urush kengashini uyushtirdi.

---

Iskandar Fors saltanatiga bostirib kirgan dastlabki paytlarda 
Bess va Iskandar o ‘zaro to‘qnash kelishgan edi. Jumladan, Bess 
hozirgi Iroq hududidagi Gavgamela jangida Iskandarga qarshi 
jang olib borgan edi. 0 ‘sha paytda Bess Forslar imperiyasining 
“shohlar shohi” nomini olgan Doro Ш qo‘l ostidagi Baqtriya sat- 
rapi edi. Fors shohi va uning satrapi qarindosh bo‘lib, Bess Doro 
III ning eng mahoratli qo‘mondonlaridan biri edi. Iskandaming 
qo‘shini allaqachon imperiyaning g ‘arbiy qismini egallab olgan edi. 
Gavgameladagi jang davomida Bess va uning askarlari yaxshi jang 
qilishdi, lekin m a’lum bir chiziqda Iskandaming tuzog‘iga tushishdi 
va Doro III ning qo‘shini chekinishni boshladi.
Doro III Gavgameladagi yirik magMubiyatdan so‘ng Iskandar 
qo‘shinining ta’qibidan qochib marnlakatning sharqiy hududlari, 
ya’ni Baqtriya hududiga yetib keldi. Biroq, Doro III va Bess qayta 
uchrashishganda Bess o ‘z shohidan nima sababdan qudratli fors 
armiyasi o‘zidan besh baravar kam sonli qo‘shindan mag‘lubiyatga 
uchraganligini tushuntirib berishni so‘radi. Mil.avv. 330-yilda Doro 
III Bessning buyrug‘i bilan aldab asirga olindi va achinarli hayvon 
kabi qafasga solib qo‘yildi. Shundan so‘ng Baqtriya noibi Bess Fors­
lar saltanatining shohi Artakserks IV deb e’lon qilindi. Baqtriyaning 
kuchli otliq qo‘shiniga tayangan Bess Doro III ni qatl ettiradi va 
Iskandarni Baqtriya hududiga yurishini to‘xtatish maqsadida Doro
III ning jasadini Iskandaming yo‘liga tashlab, o ‘zi Amudaryoning 
o ‘ng sohiliga o‘tib ketdi8.
Miloddan avvalgi 330-yildan boshlab yunon va makedoniyalik- 
lar qo‘shini Baqtriyaning pasttekisliklaridan tortib to qorli tog‘lariga 
qadar uzoq muddat Bess va uning uchqur otliq qo‘shinini izlashadi. 
Biroq, Baqtriyaning otliq qo‘shini hech qayerda ko‘rinmas edi, 
Iskandaming qo‘shini esa Hindikush tog‘larining kuchli bo‘ronidan 
sillasi qurib holsizlanadi.
Shunga qaramay, hozirgi Hirot shahri yaqinida Iskandaming 
qo‘shini Bessning yaqin ittifoqchisi Satibarzan bilan jang qilib uni 
qo‘lga oldi va Bess haqida bir talay m a’lumotga ega bo‘ldi.
8 
Holt F.L. Into the Land of Bones. Alexander the Great in Afghanistan. -
Los Angeles: University of California Press, 2005. - P. 28.

---

Iskandar Satibarzan ustidan qozonilgan g ‘alabadan keyin Arta- 
Iw.ni Baqtriya satrapi etib tayinladi. Bu vaqtda Bess Baqtriyadagi 
kucha kuchlarni birlashtirib Iskandarga qarshi chiqish o ‘miga ku- 
• i 'li taktikasini m a’qul ko‘rdi hamda bosqinchilar bilan bo‘ladigan 
ilngtla mudofaa usulini tanladi. Bessning bunday taktikasi 
Iskundarga qo‘l keldi va u Bess bilan to‘g ‘ridan to‘g‘ri jangga kirish 
nldiilan hozirgi Afg‘oniston hududidagi bir qator tarixiy viloyatlar 
(Arcya, Drangiana va Araxosiya)ni egalladi.
Mil.avv. 329-yilda Iskandar Amudaryoni kechib o ‘tdi va Bess- 
iii no lga olib, uni qatl ettirdi. Biroq, bu bilan Baqtriya hududida 
linsqinchilarga qarshi kurash to‘xtab qolmadi. Amudaryoning 
ii'm- sohilida va So‘g‘diyona (hozirgi 0 ‘zbekiston) hududida 
M-.iintbrga qarshi Spitamen boshchiligida keng ko‘lamli xalq 
qo vg'oloni boshlandi. Iskandar ushbu qo‘zg‘olonni bostirish uchun 
uv li yil vaqtini sarfladi. Shunda ham Spitamenni qo‘lga ololmadi. 
'■Jn/.u'olonchilar bosqinchilarga qarshi pistirmalar qo‘yish va yirik 
Uiglarga kirmaslik taktikasini qoMlab qaqshatqich zarba berdilar.
- -^9 
t x a n d i l a