A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
Ishlab chiqarishni tashkil qilish
|
14.4. Rentabellik mohiyati
Rentabellik korxona faoliyati va kapital qo‘yilmalar iqtisodiy samaradorligining asosiy mezoni, korxona va xo‘jalik yurituvchi tashkilotlarni baholashning ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi. 110 Yangi sharoitlarda yuqori moliyaviy natijalarga erishish sezilarli darajada ortib bormoqda. Har qanday xo‘jalik mexanizmi uchun asos bo‘lib korxona faoliyatini rejalashtirish va unga obyektiv baho berish, ta’lim olish, mehnatga haq to‘lash va iqtisodiy rag‘batlantirish fondlaridan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonining turli bosqichlarida xarajat va natijalarni solishtirish ko‘rsatkichlari xizmat qiladi. Foyda korxona samaradorligining yagona va universal ko‘rsatkichi emas. Ishlab chiqarish rivojlanishining samaradorligi va intensivligini baholashda amaliyotda rentabellik ko‘rsat- kichlari tizimi keng qo‘llanib, unga ko‘ra foydaning miqdori belgilangan bo‘lib, rentabellik daromadlilik, foydalilikni anglatadi. Biroq rentabellikni faqat daromadlilik deb qabul qilish uning iqtisodiy mohiyatini to‘liq ochib bermaydi. Ular o‘rtasida tenglikning yo‘qligi daromad miqdori va rentabellik darajasini turli nisbatlarda, o‘lchanishi dalolat beradi. Istalgan muddat uchun iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash ko‘plab turli xil omillar ta’siri ostida amalga oshiriladi. Rentabellik va foyda ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda ularga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan barcha omillarni bilish, bu omillarning samaradorlikning umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlariga ta’sirini hisoblash uslubiyatini egallash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu omillarni boshqarish orqali korxonada daromadni oshirish zahiralarini izlab topish va rentabellikning talab qilinuvchi darajasiga erishish mexa- nizmini yaratish mumkin. Rentabellik va foydaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni turli xil belgilariga ko‘ra tasniflash mumkin. Masalan, bu omillar 111 ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Ichki omillarga korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan hamda korxona faoliyatining turli yo‘nalishlarini tavsiflovchi omillar mansub bo‘ladi. Тashqi omillarga korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan, biroq ishlab chiqarish rentabelligi va daromadning o‘sish sur’atiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillar kiradi. Тahlil jarayonida ichki va tashqi omillarni aniqlash samaradorlik ko‘rsatkichlarini tashqi ta’sirlardan «tozalash» imkonini beradi hamda korxona yutuqlarini obyektiv baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘z navbatida, ichki omillar ham ishlab chiqarish va noishlab chiqarish omillariga bo‘linadi. Noishlab chiqarish omillari asosan mehnat va sotish sharoitlari, korxonaning tijorat, tabiatni saqlash va shu kabi faoliyat turlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish omillari esa foydaning shakllanishida ishtirok etuvchi ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementlari — mehnat predmetlari va vositalari hamda mehnatning o‘zi — mavjudligi va ulardan foydalanishni aks ettiradi. Xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida mahsulot ishlab chiqarish, sotish va foyda olish bilan bog‘liq bo‘lgan korxonalarda bu omillar o‘zaro aloqada va bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Rentabellikning mohiyatini faqat foyda shakllanishini tahlil qilish asosida ochib berish mumkin. Korxona mahsulotni sotish natijasida o‘z xarajatlarini qoplashdan tashqari foyda ham olgan taqdirda rentabelli hisoblanadi. Rentabellik ko‘rsatkichlari korxona faoliyati qanchalik foyda keltirishini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlarning iqtisodiy turlanishi (interpretasiyasi) yaqqol ko‘zga tashlanadi: sarflangan har bir so‘m qarzga olingan (xususiy) kapitalga necha so‘m foyda to‘g‘ri keladi (hisob-kitoblarda korxonaning balans yoki sof foydasidan foydalanish mumkin). 112 Rentabellikni zamon va makon qoidalariga ko‘ra tahlil qilishda asosli xulosalarga kelish uchun zarur bo‘ladigan uchta xususiyatni inobatga olish zarur. Korxonada rentabellikni asosan ikki ko‘rsatkichdan foydalaniladi. Sotish rentabelligi sotilgan mahsulotning har bir so‘mi qancha sof foyda keltirganini aks ettiradi. Xususiy kapital rentabelligi korxona mulkdorlari ya’ni, egalari kiritgan kapitaldan foydalanish samaradorligini aniqlash va bu ko‘rsatkichni xuddi shu mablag‘larni boshqa qimmatbaho qog‘ozlarga kiritganda olish mumkin bo‘lgan foyda bilan taqqoslash imkonini beradi. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|