A. u tayrova
Turli xil Kartalar uchun palitra (ranglar jilosi)ni tanlash va rang
Download 422.15 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nomlanishi Tarkibi va vazifasi
- Unvarnished
- FOCOLTONE
- 5.2. Relefni tasvirlashda gipsometrik shkalalarni tuzish printsipi.
- Qatlamli bo’yashning ko’z ko’rish qobiliyati bilan ko’rish
- Rangli shkalalarni tanlash
- 5.2. Relefni tasvirlashda gipsometrik shkalalarni qurish uslubi Gipsometrik shkalalarning tuzilishi tamoillari
|
Turli xil Kartalar uchun palitra (ranglar jilosi)ni tanlash va rang shkalalarini yaratish
Palitralardan qaysi birini qo’llashni xal qilishdan oldin tuzilaёtgan kartani ёki sxemani kelgusida qanday ishlatilishini aniq bilmoq lozim: •
ko’p qatlamli ёki plashechli bosma ranglarni qo’llab nashr qilish; •
ekranda namoyish qilish va slaydlarni tayёrlash uchun h’ozirlash; •
internetda namoyish uchun tayёrlash. 34 Turli Kartalar uchun rangli shkalalarni tayёrlashdan oldin, tanlangan model (rusum) asosida o’ziga xos bo’lgan namunalar to’plami ёki bu modeldan dastlabki standart palitrani ishlab chiqish maqsadga muvofiqtsir. Bu kartani printerda chiqarilishida aniq rang berishni taminlovchi juda muh’im qadamdir. Odatda ishlangan namunalar to’plami, konkret kartalar tayёrlashda h’ar bir qog’ozning varag’iga bir nechta sonli kvadratlar (h’ar bir rang uchun) bitta rang bilan to’ldirilgan palitralar tanlangan bo’ladi. Agar bir nechta palitra ishlatishga to’g’ri kelsa - bir nechta namunalar to’plami yaratiladi. Har bir kvadrat ichiga muvofiq tusni tashkil qiladigan SMUK rangli komponentlarining mazmunlari bosiladi. Bunday rangli namuna to’plamlarini h’uddi o’sha bosilgan qog’ozda kelgusida nashr qilinadigan kartalar uchun ishlatish lozimdir. Kartografik dizaynda qo’llanadigan bazi qayd etilgan rang palitralari (Yu. S. Kovtanyuk bo’yicha)
PANTONE MATCHIG SYSTEM (PANTONE firmasi, Carlstadt, Neo’ Jersey, USA) P.M.S. tizimida foydalanish mumkin bo’lgan plashechli ranglar palitrasi. PANTONE Process Color System
CMYK rangli rusumiga asoslangan PANTONE uchlik ranglar tizimida foydalanish mumkin bo’lgan ranglar palitrasi. Birinchi 2000ta ranglar ikkita rangni qorishmasidan iborat; qolganlari ikkita va to’rtta ranglardan PANTONE Hexachrome
standarti. Hexachrome tizimida to’laqonli tasvirni yaratish uchun oltita turli bo’ёq moddasini ishlatishadi (ko’k, qipqizil, sariq, qora, to’qsariq va yashil) PANTONE Metallic Colors
tusi tarkibidagi PANTONE ranglar tizimining palitrasi PANTONE Pastel Colors Bo’g’iq ranglar – ga ega bo’lgan PANTONE ranglar tizimini palitrasi Uniform Colors Bir xilda qizil, yashil va moviy ranglar orasida taqsimlangan, 256 ranglarni taklif qiladigan (tasvir ranglrini tanlash tizimiga asoslanmagan) mustaqil baza palitrasi HKS Colors Berilgan plashech ranglar to’plamiga ega palitra Web-safe Colors Web – sah’ifalar yaratishda qo’llanadigan va bu sah’ifalarni turli tizimlarda ko’rib chiqilishida turli ranglarni moslashuvini taminlovchipalitra. TRUMATCH Colors (TRUMATCH firmasi, Neo’ York, USA) Rusum (model) rang qamrovi ko’lamiga kiruvchi 2000 ranglan ortiqroq taklif qiluvchi TRUMATCH tizimi FOCOLTONE Colors (FOCOLTONE firmasi, Stafford, United Kingdom) Moviy, qirmizi, sariq va qora – asosiy ranglar ёrdamida yaratilgan, plashech ranglar diapazonini taminlaydigan rang tizimi. Bu ranglar shunday tashkil etilganki, ularni faqat FOCOLTONE boshqa umumiy rangi bilan FOCOLTONE rangini asosiy rangni 10% miqdoridan kam bo’lmagan xoldagina tanlash mumkin. Bu ranglarni bekitish “qaytalanishini (chastotasini) kamaytiradi va bu politrani ranglar”ni bo’lish uchun qulayroq qiladi Spectra Master Colors DuPont firmasi bo’ёqlari ranglarining tanlash uchun ranglar
35 xillash standart tizimi. Namumalar va S.M.S.C. kutubxonalaridan foydalanib, (butun dunёda ishlatiladigan) o’n turdagi bo’ёqlarni ko’rsatib aniq ajratish mumkin. Yuqori ishlab chiqaruvchi chizma qurilmalarida (grafopostroiteli) qo’llanilinadi TOYO COLOR FINDER (Toyo lnk manufacturing Co. firmasi, Tokyo, Japan) Standart Yapon poligrafiyasiga asoslangan, 1000 ranglardan iborat palitra. Bu ranglar Lab rusumli ranglarining ko’lamida belgilanadi va RGB ranglariga aylantiriladi – ekranga chiqarish uchun va CMYK ranglariga – nashr qilish uchun. Televideniyada keng qo’llaniladi DIC Colors
Bu palitradagi raglar DIC markasi ranglarining qorishtirish yo’li bilan yaratiladi. Animatsiyada CMYK tizimidagi ranglardan rangga o’tish yo’li ёrdamida keng qo’llanilinadi. Bu ranglar palitrasi Yaponiyada keng tarqalgan. Lab Colors Lab rusumi ranglariga asoslangan palitra
Tasvirlashni plastik usullariga taluqli joyni h’ajmi, ucho’lchamligi va chuqurligini qabul qilinishini ko’rish uchun payda qilinishida jih’ozlash uslublari tasvirlashni plastik usullariga mansubdir. Dastlab plastika tushunchasi ucho’lchamli siymolarni yaratuvchi sanatga daxldor bo’lgan, keyinchalik esa u kengayb h’ajmni tekislikdagi tasvirini h’am qamrab olgan. Belgilangan ranglar uyg’unligi tasvirining ko’lamini kuchaytirish ranglar plastikasi deyiladi. U rangni ko’rish, rangni qabul qilish xususiyatlariga asoslangan. Bu badiiy usulni qo’llanilishi ayniqsa geografik kartalarda relefni jih’ozlashda yaxshi natija beradi. Tasvirlash vositalarining o’ziga xosligi, kartada (yassi tasvirda) relefni ijobiy va salbiy shakllari xajmiyligini ko’rishdadir. Relefni jih’ozlash maqsadi - kartada relefni shakl va turlarini, yuzaning bo’linganligini, vertikal zonallanganligini ko’rsatib berishdir. Relefni jih’ozlashni ilmiy-uslubiy asosi quydagichadir: •
•
relefning aloh’ida tur va shakllarini tuzilish va kelib chiqishining o’ziga xosligi bilan bog’liq xarakterli xususiyatlari to’g’riligini saklash. Relef tuzilishining umumiy qonunlarini geografik bilimlari va tasvirlanaёtgan aniq xududni o’rganilishi relefni grafik ifodasiga dastlabki ёndoshishdir. Relefni tuzish va jih’ozlash jaraёni uzviy bog’likdir. Relefni geografik tomonlari va tuzish uslublari kartograf olimlar, yani gipsometrik ilmiy maktabni namoёndalari tomonidan ishlab chiqilgan. Malum masshtabda va maqsadli gipsometrik kartani yaratilishida gipsometrik shkalasini ishlab chiqishadi, gipsometrik shkala - balandlik va chuqurlik pog’onalarining relef kesimini doimiy ёki o’zgaruvchi interval bilan ishlab chiqiladi. Uning ko’rgazmaliligi, plastik effekti, rangli plastikani ko’llanilishi bilan taminlanib, 36 yani zinapoya asosida qurilib, balandlik va chuqurlik pog’onasining rangli shkalasini qatlamli bo’yalishida tuziladi.
5.2. Relefni tasvirlashda gipsometrik shkalalarni tuzish printsipi.
Rangli gipsometrik shkalalar belgilanilgan shartlarga javob berishlari kerak. Ulardan muh’imi: •
balandlik darajalariga ko’ra rangli belgilarni tavsiflarining o’zgarishining mantiqiy uzviyligi; •
•
relefda (quriqlikning baland zonalari ёki okeanning chuqur zonalari) chegaralarining sifatli rang bilan aniq ajratilishi; •
relefning yaxlitlik tasurotini vujudga keltiruvchi umumiy rang uyg’unligining shkalasi; •
•
kartaning boshqa elementlarini o’qiluvchanligini saklab qoluvchi ranglar tiniqligi. Ko’rsatilgan sharoitlarni masshtabli quriklik relefi gipsometrik kartasini rangli qatorining shkalasi misolida ko’rsatib o’tish mumkin. Bu erda quriklikni relefi uchun iliq va sovuq ranglardan iborat ko’prangli shkala qo’llanilgan. 0 dan to 200 metrgacha bo’lgan balandliklarga sovuq chekinish effektiga ega va 200 dan to 6000 metrgacha bo’lgan iliq bo’rtib chiqqan ko’prangli shkala qo’llanilgan. Wzgarishlarning rangli tavsiflarini mantiqiyligi deyarli butun shkalada namoёn bo’ladi. Pastlik zonalaridagi och yashil-kul rang rangni ko’payishi balandlik bilan relefni sekin ko’tarilishi taassurotini yaratadi. Balandlik bilan birga iliq tuslarning (ochsariqdan qizilgacha) quyuqligini oshirilishini tadrijiyligi, ёruqlikni biroz kamaytirilishi relefning aks ettirilishini va balandliklarni o’sibborishini taminlaydi.
Baland
m 6000
5000
4000 3500
3000
2500
2000
1500
1000
To’q-qizil
Quyuqligi o’sib boradigan jigarrang-qizil
Quyuqligi o’sib (ko’payib) boradigan sariq-jigarrang
37
Quyuq ёrug’ sariq-to’qsariq
Balandlik bilan ko’payib boradigan yashil-kul rang
Past ёrug’li yashil-moviy 750
500
300
200
100
0
-100
-200
Rasm 36. Rangli qatorining shkalasini sxemasi. Wzbekiston Respublikasining tabiiy kartasi. Gipsometrik shkala.
200,750, 2500 va 4000 m darajalaridagi asosiy balandlik zonalarini chegaralari rang Bilan kerakli darajada aniq ajralib turadi. Lekin bita balandlik zonasi chegaralarida ranglarni asta-sekinlik va ravonlik bilan o’tilishi kuzatiladi. Shkalaning umumiy rangli qurilishi, katta balandliklarda sariq-jigarran-qizil ranglar gammasini ishlatilishi tasvirlanaёtgan xududni relefini yaxlitligi va butunligi tasurotini taminlab beradi. Rangli shkala etarli tiniqlikka ega. Chunki uning kata qismi (4000 m dan yuqori tog’ xududlari bundan istisno) uchun ranglar shkalasining och gamma tuslari qabul qilingan. Badiiy munosbat rangli qator tuslarni bir-biriga o’tishi yig’indisining gammasidan iborat. Tekisliklar uchun ishlatiladigan sokin yashil-kulrang tuslarning ishlatilinishi bo’ёqlar ёriqligini tashkil etadi.
Kartalarda relefning xajmiyligi va ravonligiga ko’zni ko’rish qobiliyati psixofizik xususiyatlarining h’isobga olish yo’li Bilan amalga oshiriladi. Amalda quyidagilar muh’im h’isoblanadi: •
ko’rishni kichik burchaklarida inson ko’zining ranglarni farqlanishini sezishini pasayishi; •
effekti tasurotining noto’laqonligi; •
spektrli ranglar qatorida plastik effektni qabul qilishdagi farqlar; •
Veber-Fexner psixofizik qonuni tasir etish va sezish Bilan ularning h’aqiqiy o’zgarishlari orasidagi to’g’ridan-to’g’ri aloqalarning yo’qligi. Uning tasiri ayniqsa rangli gipsometrik shkalalarning qurilishida ko’rgazmali bo’ladi. Rangli qatlamlardagi kata farq plastik h’ar xil uzoqlik effektini vujudga keltirishi mumkin. Bir xil yuqorilik darajasidagi tor qatlam keng qatlamga nisbatan orqaga ko’proq chekingandek tuyuladi. Bir xil darajadagi, lekin keskin farq qiluvchi qatlamlarni amalda tekslash mumkin emas. 38 Gipsometrik shkalalar uchun qo’llaniladigan turli spektr ranglari relef h’ajmining h’ar xil qabul qilinishini yuzaga keltiradi. Spektr ranglarning egiluvchanlik plastik effektini kuzatilishi qizil rangni ko’proq bo’rtib chiqishligini, moviy va ko’k maksimal orqaga chekinishini kuzatish mumkin. Uch komponentlik ko’rish nazariyasi asosida P. A. Skvortsov ko’z to’rinng (pardasini) h’ar bir 20 mm ёriklikni sezadigan elementlarni ko’zg’alishi miqdorini h’isobini belgilab (K-qizil, O- yashil va V-moviy), spektrli ranglarning egri chiziqli ko’rsatkichini yaratdi. Gorizontal o’q oq rangli (uchta rangni qo’zg’atuvchi h’arakati tekslanganda) plastikaga muvofiqdir. Yashil rangdan boshlab bo’rtib chiqish plastik effekti asta- sekin qizil rang tarafiga ko’paya boshlaydi, orqaga chekinish effekti esa moviy va h’avo rang spektrlarda kuchaya boshlaydi. Plastikaga nisbatan toza yashil rangni neytral rang sifatida ko’rish mumkin. Bu ko’rish qobiliyatining h’ususiyati pog’onalarning qatlamli bo’yashda keng ko’llanilinadi. Xususan okeanni relefining tubi uchun sovuq (moviy va ko’k) ranglarni qo’llanilishi, quruqyaikning chuqur va tekis xududlari uchun sovuqlardan iliq (yashil, yashil-sariq) tuslarga va tog’ h’ududlari uchun iliq (sariq, to’q sariq, qizil) tuslarni qo’llanilishi. Spektrli ranglarning (plastikasini) turli (h’ar xil) qabul qilinishi rang tavsifini o’zgarishi - ёruqligi va to’liqrangligi bilan h’am bog’liq. Bir xil (axromatik va xromatik) qatorlarda ёriqlikning ko’payishi rangni bo’rtib chiqishiga ёrdam qiladi, yani shkalani pog’onalarning oqartirilishi ko’tarilishni, balandlikni o’sishi idrokini yaratadi. Pog’onalar qancha ko’p bo’lsa, bo’rtib chiqish effekti h’am shunchalik kuchli. Shuning uchun h’am rang-ning ёriqlik parametri gipsometrik shkalalarning yaratilishida katta ama-liy ah’amiyatga ega. Spektrli ranglarning quyuqligini o’zgarishi h’ar xil natijalarni beradi. Spektrning sariq-yashil, sariq, to’q sariq va qizil qismlari va to’q qizil (qirmizi) ranglar uchun quyuqlikni ko’payishi quyuqlashgan pog’onalar qatorini bo’rttirib chiqarish illyuziyani h’osil qiladi. Bunda rang tusining tozaligi qancha ko’p bo’lsa, bo’rtib chiqish effekti shu qadar sezilarli bo’ladi. Bir xil toza ranglardan bo’rtib chiqish effektini qizil rang ko’proq beradi. Uning to’liqranglik va ёriqligi o’zgaruvchanligi chegaralarini bir vaqtlik deb h’isoblasa bo’ladi. Boshqa ranglarda to’liqranglikdan to eng katta to’qlikkacha bo’lgan vaqt kesimi bir nechta pog’onalardan iborat. Qizil rangda plastika relefning o’zgaruvchanligi ustunligi aniq beriladi. Ko’p gipsometrik kartalar shkalaning yuqori qismida quyuqlashgan to’q-sariq va qizil ranglarni qo’llashadi. İliq va sovuq (m-n: moviy-yashil-moviy, va yashil o’rtasidagi, ёki binafsha, binafsha rang va qirmizi rang oralig’idagi) chegaralari oraligidagi ranglarning quyuqligini ko’payishi, plastik idrok etishni ko’rsatmaydi, qator yassi ko’rinadi. Bularga tarkibida oz miqdordan ega bo’lgan sof spektrli rangning bazi-bir past ёrug’likka ega iliq ranglarni qo’shish mumkin («kir» atalmish ёki tim qora, bo’g’iq). Masalan jigar rang qatorlari (plastikani) aniqlanmagan (noaniq) effektini yaratadi. Jigar rangning quyuqligini ko’payishi bilan bo’rtib chiqishini, ёrig’liqni yo’qotish salbiy effekti bilan pasaytiriladi. 39 Sovuq gammaning (ranglar jilosi) rang quyuqligini (zichligi) o’sib borishi (iliq ranglarga nisbatan) bo’rtib chiqish effektini juda h’am zaifini yaratadi. Lekin sovuq ranglarning bo’ёklarini quyuqlashuvi ёriqlikni tez pasayishi bilan bog’liq bo’ladi. Bu esa o’z navbatida uzoqlashish, joyni chuqurligini noto’g’ri idrok etishni yaratadi. Shunday qilib relefning rangli shkalalarini qurish, ularni idrok qilish, xajmiylikni, chuqurlikni va balandlik pog’onalarini o’sib borishini ko’ra bilish h’amda sezish uchun rang asosiy tasniflarini, xususiyatlarini to’g’ri ishlatilishi va h’isobga olinilishiga bog’likdir. Pog’onalarning asta-sekin o’sishipi va bir vaqtda ularni o’zaro farqlanishini taminlovchi qonunan qurilgan shkalalarning rang qatorlari ko’rish qobiliyatining psixofizik qonuniga bo’ysindirilgandir. Bizning ko’rish qobiliyatimiz qo’shni shkalaning pog’onalaridagi tuslar orasidagi nisbiy farqlarini ularni h’aqiqiy geometrik progressiyada o’zgarishlarini aniqlashi mumkin.
Muayyan kartalarning gipsometrik shkalalarining rang gammalarini tanlash bir qator omillarga bog’liqdir. Ulardan asosiylari: •
•
maqsadi va xili; •
h’udud relefining xususiyatlari; •
uning qoplagan maydoni; •
kartaning foydalanish xarakteri. Kartaning masshtabi, qo’llanilish maqsadi va xili (tipi) bilan odatda gipsometrik shkalaning aniqligi, kesim oraliqlarining soni, doimiy ёki o’zgaruvchan balandlik kesimi shkalalarning qo’llanilishiga bog’liq. Bu qo’pincha shkalaning umumiy rang tuzilishini, rang qatorlari tuzilishining uslublarini tanlash, shkalada ranglar parametrlarining o’zgarilishi xarakterini belgilaydi. Rang qatorini tuzilishining murakkablik darajasi tanlangan gipsometrik qatlamlarning sonidan, turli balandliklarda ularni o’lchamlarining (tor, keng) mutonosibligi, balandliklarning umumiy diapazoniga bog’liqdir. Wrta maktablar uchun mo’ljallangan umumgeografik kartalarda kesim oralig’i ko’pincha siyraklashtirilgan va ko’ttgina xollarda ularning soni rangli qatlamlar soni bilan to’g’ri keladi va u odatda katta bo’lmaydi. İlmiy-malumotnoma uchun mo’ljallangan umumgeografik kartalarda h’amda gipsometrik kartalarda relefning kesimi shkalalarini aniq va batafsil tuzishadi, lekin qatlamli bo’ёqlashni aniqligini taminlash uchun shkala ranglari pog’onalarning umumiy soniga nisbatan ancha kam qabul qilinadi (37-rasm). Batafsil gipsometrik shkalada qatlamli bo’yash pog’onalarining chegaralarini to’g’ri tanlash juda h’am muh’im. Wzbekiston tabiiy kartasida gipsometrik shkalasida pog’onalar chegaralarini qatlamli bo’yash misoli ko’rsatilgan. Relefning kesim oraliqlarini umumiy sonini va gipsometrik shkalalarining prangli pog’onalarini nisbati. Gipsometrik kartalarning masshtabi Shkalaning kesim oraliqlarining soni
yuqori m (baland)
Rang pog’onalarining soni
200 m
dan
100 m
50 m dan
5000 4000
3000 2000
1400 1000
800
600
400 200
100
0
-50
-100 past
baland tog’ rayonlari
o’rta tog’ rayonlari
pasttog’lar rayonlari
tog’oldi va tekisliklar
pastliklar
quruqlik relefining salbiy (manfiy) shakllari
37. rasm. Wzbekiston tabiiy kartasida gipsometrik shkalaning sxemasi. Rangli shkalalarni tanlashga, relef xududining xususiyatlari va uning qoplagan maydoniga tasir etadi. Ёrug’ligi balandlik Bilan oshib borish tamoili bo’yicha qurilgan rangli shkala, tog’li rayonlar relefi uchun foydalidir. Tekis va o’rtatog’ relefli rayonlar uchun, h’amda h’ar xil balandlik zonalarini qamrab oluvchi keng qamrovli h’ududlar uchun balandlik oshishi bilan rangni iliqligi bilan rangni iliqligi va quyuqligi oshib boradigan tamoilida quriladigan shkalalar maqsadlidir. Kartaning foydalanish xarakteri (stol ustiga ёyiladigan ёki devorga osiladigan) rangli shkalani jih’ozlanish xususiyatini belgilaydi. U asosan devoriy kartalar uchun ёrqin to’ldirilgan quyuq tuslarni qullanishida namoёn bo’ladi va aksincha stol kartalari uchun bir rangni o’tishi kata sezuvchanligiga ega tusning yumshoq rangda o’zgarishidir.
Relefning tasvirlanishida gipsometrik uslubni rivojlanishi, maydon masshtabli gipsometrik kartalarning yaratilishi, kartografiyaning dastlabki yillari rivojida eng yirik ilmiy va Amaliy vazifalaridan bo’lib, turli tuzilish tamoillariga asoslangan rang- barang rangli shkalalarni ishlab chiqishlikka olib keldi.
41 Har qaysi gipsometrik shkala o’zi bilan belgilangan, malum tamoillar asosida tuzilgan rang qatoridan iborat bo’ladi. Hamma rangli shkalalar bir xil va aralash qatorlar shkalalariga bo’linadi. Bir xil qatorlar shkalalarini (bir xarakteristika - rang tusi ёki ёrug’lik bo’yicha o’zgaruvchanligi) relefning jih’ozlanishida ishlatilishi o’z xususiyatlariga ega. Bir xil ranglar qatorlari shkalalarini rangni tusi va ёrug’ligi bo’yicha tuzishadi. Rang tusi bo’yicha shkalani tuzilishi rang tusining o’zgarishi asosida tuzilgan relef shkalasining o’ziga xosligi darajalaridagi doimiy ёrug’lik va quyuqlikda sovuq ranglardan iliq ranglarga o’tilishdan iborat. Dastlabki birinchi shunday shkala XIX asr oxirida «FREYTAG» Vena nashriёti uchun ishlab chiqilgan edi. Uning rang tuzilishi - kam quyultirilgan moviy-yashil, sariq, to’q sariq va qizil ranglar qatoridan iborat. Shkala yuqori ёrug’lik bilan ajralib, relefning soyanur jih’ozlanishi bilan yaxshi bog’lanadi. Uning zaif tomoni - pog’onalarning (9—12) ko’p sonligida o’qilishining ёmonlashuvidadir. Bu shkalada XX asr boshlarida ko’p mamlakatlarda kartalar nashr qilingan. Ёrug’lik bo’yicha shkalani tuzilishi. Ёrug’lik bo’yicha tuziladigan shkalalarni asta-sekin bilandlik oshishi bilan ёrug’lik pasayishi (qancha yuqori bo’lsa, shuncha to’q) va aksincha balandlik bilan ёrug’lik ko’payishi (qancha yuqori bo’lsa, shuncha ochroq) quyuqligi oshirilmagan xoldagi tamoillar bo’yicha tuzishadi.
Sariq-jigarrang, jigarrang, to’q jigarrang ranglardan iborat balandlik bilan to’klashib boradigan shkalani qo’llanilishi bilan relefni qatlami bo’yalishida jih’ozlash ilmiy asoslangan.
Download 422.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|