A. u tayrova
Relefni asosiy shakllari va tiplarini soyanurlar bilan tasvirlanish
Download 422.15 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tog’ tizmalari va tarmoqlarining parallel
- Soyanur mutanosiblikning nafislikning kompyuter texnologiyalari
- 6-MAVZU: KARTA VA ATLASLARNİ JİHOZLASh
|
5.3. Relefni asosiy shakllari va tiplarini soyanurlar bilan tasvirlanish xususiyatlari Relefni rang quyish (otmshkani), soyanurlar usuli bilan ifodalash asosan mayda masshtabli kartalarda (1:1 000000 masshtabdan kichik) foydalaniladi. 1:500000 masshtabli, relefning gorizontallari, qatlamli bo’yash va rang quyish (otmshka) bilan ko’rsatilgan topografik kartasi, bazi chet el topografik kartalari, shuningdek relef juda umumlashtirib berilgan sayёxlik kartalari bundan mustasno. Mayda masshtabli kartalarning vazifasi relefning yirik turlari va shakllarini aks ettirishdan iborat. Ularni ikki majmuaga: tekislik h’amda tog’lar va yassitog’liklar relefi kartalariga birlashtirish mumkin. Bo’linishning juda xilma-xil turlari, tuzilishlari va xususiyatlariga ega bo’lgan tog’ relefini rang quyish (otmtka) bilan (III, IV ilovalar) ko’rsatish murakkabroq h’isoblanadi. Tog’ relefining ko’plab turlari (masalan, tog’ tizmalari, tog’liklar, yassitog’liklar, qoldiq tog’lar relefi, qalqon ёnli tepalar (kuestalar), vulqon relefni rang quyish (otmshka) bilan jih’ozlash turlicha ёndashuvni talab etadi. Ulardan bazilarini ko’rib chiqamiz. Tog’ tizmalarini aks ettirishda yirik orografik birliklarning kattaligi va yaxlitligi soyanurlar bilan tasvirlanadi. Tog’ qirralari eng to’q ranglar bilan (38- rasm), uchli qoyalardan iborat qirralar ёrug’ va soya tomonlarni aniq ajratish orqali tishli rasm chizig’i bilan ko’rsatiladi. 42
38. rasm. Relefni rang kuyish bilan bajarishda tuzilgan orfografik sxemasi a) tog tizimlarining uzaro joylashuvi; 1-asosiy, 2-urta, 3-deyarli kata bulmagan, 4-uchli koyalar bilan, 5-asimmetrik kiyali tizimlar, 6-chukur kiyali kesilgan vodiylar, (b) Ushbu xududning relefi rang kuyish bilan berilishi;
Toq tizmalarining o’zaro joylashuvchi, ular bo’linishining o’ziga xosligi ёritish yo’nalishini belgilashga va soyanurlar bilan taqsimlashga h’amda uning turli elementlarini (tushuvchi soya, refleks va boshqalar) qo’llashga tasir etadi. Masalan, parallel, patsimon, panjarasimon, radial va boshqa bo’linish sistemalari (39-rasm).
43
39. rasm. Rang kuyish uchun ёruglik yunalishida xar xil turdagi relefni buyalishi a-parallel, b-patsimon, v-panjarasimon, g-radial.
tanlashda qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi. Ёrug’lik odatda tizmalarning katta qismiga perpendikulyar (tik) yo’naltiriladi. Asosiy va ikkinchi darajali elementlarni aniqlash uchun ёrug’liq yo’nalishi shunday tarzda tanlanadiki, ikkinchi darajali tog’ tarmoqlari asosiy tizmadan tushadigan soya bilan ёpiladi. Patsimon bo’linish dastlab bosh tizma, so’ngra esa ikkinchi darajali tarmoqlarni bo’rttirib ko’rsatuvchi ёrug’lik yo’nalishini belgilashni talab etadi. Panjarasimon va radial bo’linishlar ёrug’ va soya tomonlarni tegishli bo’ёqlar vositasida tasvirlashning yanada murakkab h’olatlaridan iborat. Bazi tizmalar uchun aloh’ida shakllarning ravonligi va ifodaliligi tasirini saqlash maqsadida shimoldan g’arbgacha bo’lgan ёrug’lik yo’nalishini keng o’zgartirish lozim. Cho’qqisi tekis bo’lgan yassi tog’liklar rang quyish (otmıvka) usuli bilan tasvirlanganda o’ziga xos xususiyatlarini saqlashlari lozim. Shu bilan birga yuzaning bo’linganligini (ёriqlar, darz ketgan joylar, o’yiq joylar) va ёn-bag’irlar xususiyatlarini aks ettirish zarur. Bunday h’olatda qo’shimcha tik tushgan ёritish qo’llaniladi. Qoldiq tog’lar relefi o’ziga xos shaklga: tekisliklar bilan ajratilgan aloh’ida tepaliklar, qoyalar tizmasi ko’rinishiga ega. Ayniqsa past tog’li relef o’ziga xos bo’lib qiyalama ёritish orqali rang quyish (otmıvka) bilan yanada aniq ko’rinadi. Ushbu tur pasltgog’li relefga mansub bo’ltani sababli bo’ёqlar uncha quyuq emas, shu bilan birga, yirik daxalarga birlashmagan past tepaliklarning o’ziga xos tarqoqligini aks ettirish uchun ular barcha shakllarga surtiladi (40-rasm).
44
Vulqon relefi konussimon yuzalar shakliga yaqin. Shimoli-g’arbiy tomondan ёritishda soya va ёrug’likning juda keskin farqi vulqon cho’qqisida bo’ladi. Ёritilgan ёn bag’irning etagi odatda h’avo manzarasi tasiri h’isobiga qoramtir rangda bo’yaladi, soyali ёn bag’ir etagi esa engil oqish ratga bo’yaladi. Ёn bag’irlarning ajralish darajasini barralkoslar (nursimon yuvilma o’yiklar) aniqligini soyanurlar bilan berish juda muh’im (41,42-rasmlar). 40-ðàñì. +îëäè= òî\ëàð ðåëüåôèíèíã ðàíã =óéèø (отмывка) áèëàí áåðèëèøè
45
41.rasm. Vulkon relefida rang kuyish (otmıvka)
42. rasm. Tekislik relef eroziyasining rang quyish bilan berilishi Kuestalar bir ёn bag’ir tik, boshqasi - nishab bo’lgan qiya monoklinal strukturaning asimmetrik qatorlaridan iborat. Qatorlar assimetriyasi va ularga xos bo’lgan parallelik oqish va qoramtir bo’ёqlarning quyuqligi bilan ajratib ko’rsatiladi. Kuestalar kuchli darajada ko’ndalangiga ajratilgan bo’lganda asosiy strukturaviy chiziqlar yo’nalishlari anikligini saqlash muh’im. Qoyatoshli qismlar va jarliklarning juda tikligi soya nurlarning keskin almashinishi bilan beriladi. Morena - tepalik relefning soyanurini tasvirlash qoyalama ёritish bilan amalga oshiriladi, buning ustiga rang quyish (otmtvka) bilan barcha shakllar (eski qayirlar 46 (terrasalar) ёnbag’irlari, jarliklar - to’q sariq bilan, tepaliklar - ularning yumaloq shaklini aks ettiruvchi mayin nim-ranglar bilan) beriladi. Rang quyishning (otmıvka) bunday usuli yuzaning o’ziga xosliklarini, relef turini batafsil ifodalashga imkon beruvchi yirik masshtabli kartalar uchun samarali. Har xil turdagi tog’ va tekislik relefiga ega bo’lgan katta miqёsdagi xududlarni rang quyish usuli bilan tasvirlash turli shaklda amalga oshirilishi mumkin. Relefning o’ziga xos xususiyatlari h’aqida to’la tasvirga ega bo’lish uchun karta masshtabida ifodalanadigan tog’lik va tekislik relefining barcha tur va shakllari rang quyishda (otmıvka) aks ettiriladi. Ushbu variant «yaxlit soyanur» deb ataladi va quёsh nuri bilan ёritilganlik taassurotini h’osil qilish imkonini beradi h’amda kartaning estetikligini (badiiyligini) oshiradi. Yaxlit rang quyish (otmıvka)ni ko’plab h’ozirgi kartalarda, xususan Dengiz atlas kartalariga (T. 11, 1953); Antraktika atlasidagi quruqlik va dengiz relefi kartalarida (1966); relefni chiroyli ifodalash yaxlit soyanur bilan qo’shilgan h’olda tasvirning ajoyib nafisligi va badiiyligini taminlaydigan o’quv kartalarida ishlatiladi. Ko’pnicha bunday soyanur bir qancha ranglarda amalga oshiriladi. Boshqa variant - faqat tog’li rayonlarni rang quyishda (otmıvka) tasvirlash. Soyanur tog’larning cho’qqisidan etagiga qadar tarqaladi, tekisliklar toza h’olda qoladi. Bunday usul relef balandliklar pog’onalari bo’yicha qatlam bo’ёq bilan aks ettirilganda qo’llaniladi, yanada tasirchan va ko’rgazmali bo’lishi uchun tog’li relef tasviri soyanur bilan bo’rttiriladi. Shu bilan birga soyanurning quyuqligi relefning tikligi va balandligiga mos bo’lmagan h’olda beriladi, rang quyish (otmıvka) rangli shkalaning shaffofligini saqlash va kartadagi elementlarning o’qilishini taminlash maqsadida nim-ranglarda amalga oshiriladi.
Kartografik ishlab chiqarishga avtomatlashtirish vositalari joriy etilishi bilan taxminiy rang quyish (otmıvka) nomini olgan relefni soyanur bilan ifodalashning raqamli uslublari rivojlana boshladi. Ushbu yo’nalishdagi dastlabki amaliy ishlar XX asrning 60-yillariga to’g’ri keladi, o’shanda realistik tasvirlarni yaratishga mo’ljallangan, mashina grafikasi soh’asiga oid nazariy va amaliy tadqiqotlarni qo’llashga h’arakat qilingandi. Ko’zgudagidek aks ettirishni nur kuchining tushaёtgan nur to’lqinining uzunligiga va aks ettiriladigan yuza xususiyatlariga bog’liqligini o’z ichiga olgan murakkabroq ёritish modellari taxliliy rang quyish (otmıvka) usul-larida qo’llanilmaydi va asosan maxsus taassurot h’osil qilish uchun foydalaniladi. Relefning raqamli modeli (RRM) taxliliy soyanur h’osil qilish uchun asosdir. GİSda RRMni saqlashning ikki asosiy shakli qabul qilingan: tri-angulyatsiya (TIN) va to’rli (GRID). Triangulyatsiya modeli erkin joylashgan balandlik qiymatlariga ega bo’lgan nuqtalar bilan bersa, ushbu nuqtalar bo’yicha qurilgan triangulyatsiya strukturasi (odatda, bu Delone triangulyatsiyasi) to’plamidan iborat. ushbu model yuzasi ko’pёklik ko’rinishida, yani h’ar bir uchburchakda ushbu liniya funktsiyasi bo’lib, malumki, maydonda uch nuqta bo’yicha bir manoda belgilanadi. Dastlabki nuqtalar ko’pchiligining bo’rtiq qobig’i triangulyatsiya modelini belgilash soh’asidir. 47 Turli model tekislikdagi muntazam to’g’ri burchakli to’rning tugunlaridagi balandliklar qiymatlari matritsasidan iborat. To’g’ri to’rtburchaklik bunday modelni belgilash soh’asidir. To’r tugushtar orasidagi gorizontal va vertikal yo’nalishlar bo’yicha masofalar to’r qadami deb ataladi. Relefning raqamli modelini yaratish uchun mustaqil bo’lishi ёki biror-bir GİSga aloh’ida modul bo’lib kirishi mumkin bo’lgan ixtisoslashgan dasturiy taminotdan foydalaniladi. Tabiiy sharoitdagi o’lchashlar yo’li bilan ski fotogrammetrik usullar bilan olingan aloh’ida nuqtalardagi balandliklarning qiymatlari, ёki topografik kartalardan raqamlashtirilgan gorizontallar modellashtirish uchun dastlabki malumot h’isoblanadi. Taxliliy soyanur raqamli grafik ifodalash uchun oq-qora shkaladagi rastr tasvirdan foydalaniladi. Bir pikselda rangni kodlash uchun 8 bet (1 bayt)dan foydalaniladigan format h’isoblanadi va u kul rangning 256 turini aks ettirishga imkon beradi. Odatda natija beruvchi rastr tasvir h’ajmi foydalanuvchi tomonidan mo’ljallanaёtgan tarmoklanib chiqish qurilmasidan (displey, bosish qurilmasi) kelib chiqqan h’olda ixtiёriy tanlanishi mumkin, h’olbuki, to’rli RRM bilan ishlovchi bazi dasturlar faqat ramkali modem kattaligidagi tasvirni yaratish imkonini beradi. Hozirgi paytda mavjud taxliliy soyanur usullarini ularni amalga oshi-ruvchi algoritmlar murakkabliklarining ortishi bo’yicha nomerlangan to’rtta asosiy sinfga bo’lish mumkin (barcha usullar ёritishning Lambert modeliga asoslangan): - yagona doimiy ёritish manbai bilan; - turli kuchga ega bo’lgan bir necha doimiy ёritish manbalari bilan; -
kuchi yuzaning h’ar bir nuqtasi uchun ushbu nuqtadagi ёn bag’ir ekspoztsiyasidan kelib chiqqan h’olda o’zgaradigan bir necha doimiy ёritish manbalari bilan; -
o’rni struktura chiziqlari (tizmalar va vodiyning eng past erlari) kartasiga muvofiq muayyan joyda o’zgaradigan yagona ёrtishi manbasi bilan. GİS va avtomatlashtirilgan karta tuzish uchun dasturlarning ko’pchiligida Lambert ёritish modelini bevosita amalga oshirishdan iborat bo’lgan faqat eng oddiy birinchi usuldan foydalaniladi.
48
43. rasm. Relefni analitik rang kuyishda berish a-bir uzgarmas manba tomonidan kiyalama ёritish 135 azimut, 45 vertikal burchak; b-bir uzgarmas manba tomonidan tik ёritish; v-uchta uzgarmas manbalar tomonidan kiyalama ёritish 210, 135, 60 azimutlar 45 vertikal burchaklar 1,2,1 ogirlikda; g-kiyalama (a) va tik (b) ёritishning 2 va1 ogirliklar bilan kombinatsiyasi;
Odatda gorizontal (azimut) va vertikal burchaklar ёrdamida beriladigan ёrug’lik manbaiga yo’nalish vektori bu erda parametrdir. Azimut soat strelkasi bo’yicha shimol tomonga yo’nalishdan (geodeziyada qabul qilinganidek), ёxud sharq tomonga yo’nalishdan soat strelkasiga qarshi (matematikada qabul qilinganidek) sanab chiqilishi mumkin. Kelgusida azimut qiymatlari aniqlanganda matematik usuldan oydalaniladi. Vertikal burchak 0° dan 90° gacha qiymatga ega bo’ladi. 90 0 vertikal burchak qiymati tik tushgan ёrug’likka mos keladi. Ko’pincha azimut uchun 135° qiymatdan va vertikal burchak uchun 45° qiymatdan foydalaniladi. 43. a-rasmda ushbu parametrlar bilan taxliliy soyanur namunasi, 43. b-rasmda esa tik ёritishdagi taxliliy soyanur namunasi keltirilgan. Taxliliy soyanurni yaratish jaraёni quyidagi turda bo’ladi. Dastlab rastrning h’ar bir nuqgasi uchun sirtga normal vertikal, so’ngra ёrug’lik manbayiga yo’nalish 49 h’isoblab chiqiladi va ular o’rtasidagi burchak kosenusi aniklanadi. Qayd etish joizki, barcha nuqtalar uchun ёrug’lik manbayiga yo’nalish o’zgarmas bo’lib qoladi, normal h’olati esa o’zgaradi. RRMni ko’rsatishning h’ar ikki shakli uchun yasash bir xilda amalga oshiriladi, sirtni beruvchi funktsiyadan xususiy xosilalarni topish talab etiladigan normal vektorini h’isoblashlar bundan mustasno. Triangulyatsion RRM uchun xususiy h’osilalar chizikli funktsiya ko’rinishidagi sirtni ko’rsatishdan kelib chiqqan h’olda h’ar bir uchburchakda bevosita h’isoblab chiqiladi. To’rt RRMlar uchun xususiy h’osilalarni topishning miqdoriy usullar qo’llaniladi. Olingan intensivlik qiymatlari - 1 da 1 gacha o’zgarishi mumkin. 0 dan 255 gacha bo’lgan chegarada talab etilgan butun qiymatlarni olish uchun 1
[127,5(I+1)] qayta h’isoblash formulasidan foydalaniladi, bunda I- sosθ — boshlang’ich intensivlik, I p — rastr tasvirlash pikseli qiymati, [•] belgisi esa h’aqiqiy sonning yaxlit qismini anglatadi. Boshqa qayta h’isoblash formulalar h’am bo’lishi mumkin, xususan bazi dasturlar kulrang gradatsiyalarining butun diapazonidan emas, balki uning masalan 15 dan 250 gacha bo’lgan bir qismidan foydalanish imkonini beradi. Bir o’zgarmas manba bilan ёritish usuli relefning yirik shakllarini yaxshigina aks ettirishiga imkon beradi, ammo u anchagina kamchiliklarga ega. Gap shundaki, manbaga yo’nalish bo’lib cho’zilgan tizmalar va eng past erlar soya bilan sust ko’rsatilgan, ayni paytda perpendikulyar yo’nalishda cho’zilgan o’sha elementlar juda kuchli soya bilan ajratilgan. Ushbu kamchiliklarni juda oddiy usul - modelda bir emas, balki bir necha ёrug’lik manbalardan foydalanish bilan bartaraf etish ёki kamaytirish mumkin. Dastlab aks ettirilgan nurning intensivligi qiymatlari h’ar bir manba uchun aloh’ida h’isoblab chiqiladi, intensivlikning yakuniy qiymati ularning o’lchangan summa sifatida chiqariladi. Bu agar ёritish manbalari h’ar xil intensivlikka (quvvat) ega bo’lsa shunga mos keladi. 43. v-rasmda uch ёritish manbai bilan taxminiy soyanur namunasi keltirilgan. Asosiy manba 135° azimut bo’yicha joylashgan va ikki og’irlikka (ёki quvvatga) ega. Boshqa ikki manba asosiy manbadan ikki tomon bo’yicha 75° burchak masofada, yani 210° va 60° azimutlar bo’yicha joylashgan va bir og’irlikka ega. Barcha manbalarning vertikal burchaklari 45° teng. Qiyalama va tik ёritish kombinatsiyasi odatda yaxshi natijalar beradi, bunda bir manba 135° azimutga, 45° vertikal burchakka, ikki og’irlikka ega, ikkinchi manba esa 90° vertikal burchakka ega, azimut ixtiёriy va og’irlik bir. İkkinchi manba bunday kombinatsiyada tik ёn bag’irlarni ularning ekspozitsiyasiga bog’liq bo’lmagan h’olda ajratib ko’rsatadi. Bunday parametrlari bo’lgan taxliliy soyanur namunasi 43. g-rasmda ko’rsatilgan. Bir necha manbalari bo’lgan modeldan foydalanilganda vazniy o’rtachalar h’isoblashdan tasvir kontrastligi ancha kamayishi mumkinligini h’isobga olish zarur. Eng so’nggi intensivlikni h’isoblashda o’zgarmas emas, balki h’ar bir nuqtada ёn bagir eroziyasiga bog’liq bo’lgan o’zgaruvchan og’irliklardan foydalanish h’isobiga soyanur sifatini yaxshilashga imkon beradigan metod mavjud. Ushbu metodning original variantida 225°, 180°, 135°, 90° azimutlar va 30° vertikal burchakka ega bo’lgan to’rt ёritish manbayidan foydalaniladi. Manbaylar og’irliklari W(i) + sin 2 (a) formula bo’yicha aniqlanadi, bunda a - burchak ёnbag’ir ekspozitsiyasi, t (i) i - 50 manba azimuti, W(i) - i - manba og’irligi. Og’irliklarning mah’alliy variatsiyasidan foydalanish metodi relefning mayda shakllarini yaxshi aks ettirishga imkon beradi. Yirik shakllar bunday ёndashuvda avvalgi metodlarga nisbatan kamroq aniq ifodalangan. Yagona ёritish manbai h’olati relefning strukturaviy chiziqlari (tizmalar, eng past erlar) kartasiga muvofiq o’zgaradigan metod eng murakkab h’isoblanadi. Ushbu metodda avval baёn etilgan qo’lda bajariladigan soyanur metodini bevosita qo’llashga h’arakat qilinadi. Tah’liliy soyanurning butun jaraёni avtomatik bajariladigan va karta tuzuvchi ishtiroki faqat parametrlarni tanlashdan iborat bo’lgan avvalgi usullardan farqli ravishda ёritish manbayi azimutining mah’alliy variatsiya usuli karta tuzuvchidan strukturaviy chizikdar kartasini yaratishni talab qiladi. Ushbu bosqich h’am relefning raqamli modeli bo’yicha strukturaviy chiziqlarni qo’shish imkonini beradigan dasturlarni ishlab chiqish natijasida avtomatlashtirilishi mumkin. Baёn etilgan to’rt metodga qo’shimcha ravishda tah’liliy soyanurni yaratishda yana bazi qo’shimcha tasirlardan foydalaniladi. Havo perspektivasi tasiri. İntensivlik qiymatlarining balandlik funktsiyalari sifatida u ёki bu metod bilan h’isoblab chiqilgan chiziqli bo’lmagan o’zgarishlar h’avo perspektivasi tasirini yaratishning eng oddiy usulidir. Kichik balandliklar bo’lgan mintaqalar uchun tasvirlashdagi keskin farqlar kamayadi, katta balandliklarga ega bo’lgan mintaqalar uchun esa kuchayadi.
Rangli tah’liliy soyanur. Ushbu tasirni h’osil qilish uchun turli o’zgarmas ёritish manbalari uchun mo’ljallangan intensivlikning uch matritsasi qizil, yashil va ko’k ranglardan iborat uchta rang komponentlarining intensivligi sifatida ko’rib chiqiladi, buning natijasida rangli rastr tasvir h’osil bo’ladi. Rangli tah’liliy soyanur relefning mayda shakllarini yaxshi aks ettiradi. IV ilovada bunday soyanur namunasi ko’rsatilgan. Manbalar azimutlari 160° (qizil komponentda), 135° (yashil komponentda) va 110° (ko’k komponentda)ga teng, barcha uch manbaning vertikal burchagi 45° ga teng. Keskin farqlanishning kuchayishi. Bunday tasirga h’am sirt normalini h’isoblab chiqishda vertikal masshtabni kattalashtirish h’isobiga, h’am rastr tasvirlarni tayёrlash uchun h’ar qanday dasturlar, masalan, Adobe Rhotoshor ёrdamida erishish mumkin. Tah’liliy soyanurni yaratishda metod va parametrlarni h’ar bir muayyan joy uchun individual tanlash lozim. Sifatni yaxshilash uchun sanab o’tilgan metodlar kombinatsiyasidan va qo’shimcha tasirlardan foydalanish mumkin. Tah’liliy soyanurni kulrang tusda tasvirlashni kartaning rangli foni bilan va xususan qatlamli bo’ёq bilan raqamli usulda bir qo’shish mumkin. Rastr piksellaridagi qiymatlar shu bilan birga rangli fonning tegishli nuqtalarida ёrug’likni kamayish koeffitsienti sifatida izoxlanadi (III, IV-ilovalar).
III -
51
6-MAVZU: KARTA VA ATLASLARNİ JİHOZLASh
Kartalardan foydalanish ososn bo’lishi uchun ёrdamchi elementlar (nomi, leganda, qo’shimcha malumotlar)dan; sheningdek, asosiykartografik tasvirning mazmunini boyituvchi – qushimcha mazmun beruvchi (karta – vrezka, grafieklar, parofil (obektning ёn ko’rinishi), matn va boshqalar) elementlardan tashkil topadi. Kartografik tasvir, qo’shimcha mazmun beruvchi elementlar va ёrdamchi elementlar Ўрта тоғ рельефини аналитик ранг қўйиш ва қатламли бўяш (ранг илиқлиги ва тиниқлик даражасининг ўзгариб бориш шкаласида) Тоғ рельефини аналитик ранг қўйиш ва қатламли бўяш (ранглар шкаласида) IV-
52 bir-biri bilan bog’liq va o’zaro munosabatda bo’lib, yaxlit h’olda esa, geografik kartani h’osil qiladi. Umumiy jih’ozlashni loyih’alashtirish – muh’im vazifa h’isoblanib, karta loyih’asi, uning kompozitsiyasining qurilishiYubadiiylik jih’atlari o’quvchini diqqatini o’ziga jalb etib, kartaga bo’lgan munosabatini aniqlab beradi. Kartani jih’ozlashdagi ёrdamich va qo’ushimcha elementlarining imkoniyatlari tasvir vositalaridan foydalanish darajasi, kartalarni yaratishning texnik va matbaa sharoitlari, ishlab chiqarishning texnologiyasi bilan bog’liq. Kartografik asarlarni jih’ozlash, ularning vazifalari va estetik jih’atdan bah’olash turli davrlarda o’zgarmas bo’lib kelgan. Kartalarni umumiy jih’ozlash va uning vazifalariga munosabatlari kartografiyaning rivojlanish bilan bog’liq o’zgaradi, bunda kartaga Fan ёki sanat asari jih’atidan qaralishi, texnika darajasi va h’okazo bo’ladi. Umuman olganda, kartani jih’ozlash orqali kartograf-rassomning shaxsiymunosabati h’amaks ettiriladi. Wrta asrlar kartografiyasining gullab-yashnagan davri XI-XVI asrlardakarta h’am ilm-fan, h’am sanat darajasida bo’lib. Ko’rkam manzaralar bilan jih’ozlash kuzatilgan. Wyib ishlash texnikasining mukammallashuvi sharofati Bilan ramka va ёzuvlarning nozikligi, rasmlar badiiyligining yuqoriligi va go’zalligi, h’arbiy ёki h’aёtiyligi vaboshqa manzaralar ajratilardi. Wsha davrning taniqli rassomlari Albrext Dyurer, Gans Golbeyn, Leonardo da Vinchining kartalarni bezashda ishtiroki kartografik asarlarni asl sanat asariga aylanishiga sabab bo’ldi (44 –rasm).
44-ðàñì. 1701 éèëäà ÷îï ýòèëãàí «×åðò¸æíàÿ êíèãà Ñèáèðè» 53 Karta tashqi ko’rinishidagi rangli ёzuvlar, dekorativ ramkalar, badiiy suratlar oddiy kartografik tasvirni bo’g’ib qo’yardi. Tashqi bezaklarning xarakterli tomoni badiiy elementlarni karta ramkasi ichida joylashtirilgandi. Ular kartaning malumotga egabo’lmagan bo’sh joylarni to’ldirib, shu Bilan kartaning umumiy kompozitsion ko’rinishini boyitgandir. Kartaga texnik vosita sifatida boqish, shuningdek XIX asrda kartani ko’paytirish, fotografiya, bosma bo’ёqlar karta tabog’ini ko’paytirish, ishlab chiqarishning arzonlashuvi qimmatbah’o va yirik bezaklarning yo’qolishiga olib keldi (45- rasm).
XIX asr oxiri XX asrning boshida dengiz vah’arbiy kartografiyaning tez suratlarda o’sib borishi natijasida kartaga tushirilaёtgan h’ududning aniq geometrik tasvirini karta mazmuniga ko’ra izoh’lashga talab ortdi. Tashqi ko’rinish, bezaklar bilan jih’ozlashga bo’lgan qiziqish keskin susaydi va uzoq davr mobaynida kartalar tashqi ko’rinishi oddiy va standart ko’rinishga ega bo’lib qoldi. Oxir-oqibat, zamonaviy bosqichda tematik va kompleks kartografiyaning rivojlanishi umumiy jih’ozlashning yangi vazifalariga ega bo’ldi. Kartaning tashqi ko’rinishi foydalanuvchi bilan h’amjih’at bo’lishi, karta bilan ishlashda qulaylik yaratish, foydali va maqsadga muvofiq bo’lishi kerak. Turli xildagi kartografik asarlarni jih’ozlash vazifalari va xususiyatlariga: asarning xarakteri - aloh’ida karta, kartalar turkumi, atlas; tematik (mavzuli) turi, tegishliligi (xalq xo’jaligi, boshqaruv, ilm-fan, madanit, maorif va boshqalar uchun); foydalanilishigar ko’ra - kameral - xonaki (stolda, devoriy kartalar) ёki dalada ishlash uchun; foydalanuvchining tayёrgarlik darajasi tasir ko’rsatadi. Kartalar turkumini jih’ozlash birmuncha murakkab masaladir. Har bir kartani jih’ozlash orqali uning o’ziga xos mavzu, shu bilan birga turkumdagi umumiy g’oyasi, o’zaro aloqadorligi, kartalarni solishtirish va turkumning yagona maqsadlarini ko’rsatish zarur. Atlaslarni jih’ozlashning vazifasi umumiy dastur bo’yicha bajarilgan, yagona maqsadlardagi geografik kartalarni tartibga solib, jamlashdan iborat. 45-ðàñì. XIX àñð êàðòàñèíè áàäèèé øðèôòëàðäàí ôîéäàëàíèá æèõàäëàø
54 Yirik va o’rta masshtabdagi (topografik va malumotli - topografik) kartalar bir xil ko’rinishda jih’ozlanib, tegishli yo’riqnoma va qo’llanma bilan taminlanadi. Ular o’zgarmas bo’lib qolmay, balki doimo takomillashtiriladi. Mayda masshtabli kartalar tasvirlash vositalari va kompozitsiya usullarini ishlatishda ancha erkindir, biroq bu kartalarning tashqi ko’rinishini jih’ozlash elementlar to’plami mavzuli kartalarnikidan uncha ko’p emas. Umumgeografik kartalarning umumiy jih’ozlash elementlari odatda standart bo’ladi - bu kartaning nomi, ramkasi, soddaroq legenda, qisqa izoh’li ёzuvlar (masshtabi, bazi tashqi malumotlar). Umumgeografik atlaslarni jih’ozlash yanada lo’nda ko’rsatiladi, chunki legenda ayrim kartalarning umumiy kompozitsiyasiga kiritilmay, atlasdagi barcha kartalar uchun foydalaniladigan shartli belgilar ko’rinishida aloh’ida varaqda beriladi. Mavzuli kartalar xilma-xil bo’lib, bazilarini jih’ozlashda murakkab kompozitsiya va tasviriy vositalardan foydalaniladi. Zamonaviy tematik kartalar turli xil diagramma, grafik, karta vrezka, fotosurat, surat va boshqa illyustratsiya kabi qo’shimcha elementlar bilan boyitiladi. K. A. Salishev (1982 y.) qanday maqsadda foydalanilishga ko’ra kartalar klassifikaiiyasini 2 asosiy guruh’ga ajratadi: 1.
2.
maorif, fan va madaniyat uchun mo’ljallangan kartalar. Birinchi guruh’ kartalari badiiy jih’atdan jih’ozlanmasdan, tasvirning aniq va ravshan bo’lishini talab etadi. İkkinchi guruh’ kartalaridan keng omma foydalanishi sababli (ilmiy xodim, yuqori malakali mutaxassisdan to boshlang’ich sinf o’quvchilarigacha) bunday kartalarda badiiy kompozitsiya usullaridan foydalanish taqozo etiladi. Aloh’ida guruh’ kartalarni (boshlang’ich, o’rta, oliy maktablar uchun o’quv kartalari, ilmiy- spravochniklar, madaniy-oqartuv, turistik va h’.k.) jih’ozlashning o’ziga xos spetsifikasi va maxsus uslubi mavjud.
6.2. Kartalarni jih’ozlashning umumiy elementlari Jih’ozlashning asosiy elementlariga: kartaning nomi, ramkasi (ichki va tashqi), legendasi, qo’shimcha kartalar (karta-vrezkalar), diagramma, grafik, profil, fotosurat, badiiy surat va boshqalar; izoxdi matn (masshtab ko’rsatkichi, tashqi malumotlar va h’.k.), kartaning h’oshiyasiga taalluqlidir. Formatni loyih’alash, muqovani tanlash, muqovaning badiiy kompozitsiyasi, super-muqova, forzats, atlas va bo’limlarining titul varag’ini samarali joylashtirish - atlaslarni jih’ozlashning maxsus shakl va usullaridir. Quyida kartografik tasvirga taalluqli ayrim tashqi jih’ozlash elementlarining oqilona joylashtirilish usullarini ko’rib chiqamiz. Kartaning nomi - o’quvchining birinchi navbatda etiborini qaratuvchi, mazmunni to’ldiruvchi element. Shu sababdan, ishlatiladigan shriftning o’lchami, surati, shuningdek, karta nomi aniq, ko’rgazmali va estetik jih’atdan qulay joylashtirilishi lozim. Kartaning nomi yuqori ramkaga simmetrik h’olda ёki chap burchakda, shuningdek umumiy ramkaning ichki qismida bo’lishi mumkin, bazan u maxsus qo’shimcha ramka bilan ajratib ko’rsatiladi (46-rasm).
55
Stolda foydalanish uchun mo’ljallangan kartalarda ancha ingichka va shaf-fof rasmli akademik turdagi shriftlardan foydalaniladi. Bunday kartalar nomining o’lchami o’rtacha formatdagi karta varag’ida 2—5 mm gacha bo’ladi. Devoriy kartalarda yirik o’lchamdagi badiiy shrift ishlatiladi. Shrift o’lchami karta formati va masofadan o’qilishni xisobga olgan h’olda tanlanadi. Odatda, devoriy kartalarda shrift balandligi 3—5 sm ni tashkil etadi (47-rasm).
Ramkalar kartografik tasvirni va kartadagi qo’shimcha elementlarni chegaralaydi. Ramka shakli to’g’ri burchakli, aylana, oval, trapetsiya va boshqacha bo’lishi mumkin. Ramkalar ichki va tashqiga ajratiladi. 46-ðàñì. Êàðòàëàðãà ¸çóâëàðíè æîéëàøòèðèø õèëëàðè
47-ðàñì. Кàðòà íîìèíè êûðñàòèøäà ôîéäàëàíèëàäèãàí
áàäèé øðèôòëàð. Download 422.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|