A. V. Umarov, G’. I. Muxamedov, X. O. Qo’chqorov // Polimerli kompozit materiallar fizikasi

 
4.20-rasm. Shisha tolali to’ldiruvchiga ega pentoplastni issiqlik 
o’tkazuvchanligini konsentratsiyasiga bog’lanishi: 1 – Odelovskiy modeli; 2 – 
Dulnev modeli; 3 – chegara qatlami va kovaklarni hisobga oluvchi model; 4 – 
zarralarni ignasimon shaklini hisobga oluvchi model; 5 – tajriba. 
Aytish kerakki, bu holda ham to‘ldiruvchi zarra matritsa 
chegarasida yuzaga keladigan o‘tish qatlamining teplofizik 
xususiyatlarini hisobga olish zarur. Kristallanuvchan polimerlar 
uchun matritsada tuzilmalanish jarayonlarini hisobga olish kerak, 
ya‘ni erigan moddadan kompozit kristallanishi jarayoni ener-

---

158 
giyasiga ko‘p bo‘lmagan konsentratsiyali to‘ldiruvchini indutsir-
langan ta‘sirini hisobga olish kerak. Titan ikki oksidi, shisha 
tolasi, bor nitridi, grafiti bo‘lgan pentoplast asosli ko‘p 
kompozitlar uchun olingan munosabat konsentratsiyali bog‘la-
nishni yaxshi ifoda-laydi. Bunda issiqlik o‘tkazuvchanlikni 
mikrokonsentratsiyali anomaliyasi va qo‘shimchani 1 – 3 % li 
sohalari konsentratsion bog‘lanishdagi bukilish yaxshi Modella-
shadi (4.21-rasm).
 
4.21-rasm. Grafit bilan to’ldirilgan pentoplast issiqlik o’tkazuvchanligini 
konsentratsiyaga bog’lanishi. 1 – Odelovskiy modeli; 2 – chegara qatlam va 
g’ovaklikni hisobga oluvchi model; 3 – zarrani tangasimon shaklini hisobga 
oluvchi model; 4 – tajriba. 
Tajriba natijalarining shisha tolalar uchun ignasimon modelga 
nisbatan yuqori ko‘tarilgani to‘ldiruvchini 1 % gacha qo‘shilishda 
matritsada tuzilmalanish ta‘siri bilan tushuntiriladi, grafit uchun 
tangasimon modelga nisbatan pasayishni grafit zarrasini ideal 
tangacha shaklidan chetlanishi bilan tushuntiriladi. 
4.8. Polimerlarning yonishi 
 
Polimer materiallarning tadbiqini sekinlashtiruvchi muhim 
omillardan biri ularning yong‘in xavfi bo‘lib, ularda yonuv-

---

159 
chanlik va yonishga yordamlashuvi jarayonlarni ro‘y berishi bilan 
bog‘liq. Materialni va ulardan tayyorlangan mahsulotni texnika-
dagi yong‘in xavfi quyidagilar bilan aniqlanadi: 
1) yonuvchanlik, ya‘ni materialni yonish qobiliyati, yonish 
jarayonini qo‘llash va tarqatish; 
2) yonishda tutun chiqarish va alangaga ta‘siri; 
3) yonishdan chiqqan chiqindini toksikligi, piroliz – yuqori 
haroratda ajralishlar;
4) konstruksiyalarni o‘tga chidamliligi, bu fizik va mexanik 
(qattiqlik, mustahkamlik) xossalarini saqlash va mahsulotni 
funksional xossalarini alanga ta‘sirida saqlab qolish qobiliyati.
O‘z navbatida yonuvchanlik – bu material va konstruksiyani 
kompleks xarakteristikasidir. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1) alangalanish yoki o‘z-o‘zidan alanga olish harorati; 
2) yonib bo‘lish tezligi va sirt bo‘ylab alangani tarqalish 
tezligi; 
3) chegaraviy parametrlar yonishni saqlab turuvchi jarayon 
imkonini ko‘rsatadigan xarakteristikalar shartlari. Masalan atmos-
fera tarkibi (kislorod indeksi) yoki harorat (harorat indeksi). 
Yuqorida sanab o‘tilgan yong‘in xavfi xarakteristikasida va 
yonuvchanlik ko‘p holda qarama-qarshi tomonlarga ega bo‘ladi 
va bir xossasi yaxshilash ikkinchisini yomonlash bilan ro‘y 
berishi mumkin. Undan tashqari polimer materiallarga yong‘in 
xavfini pasaytiruvchi qo‘shimchalarni kiritilishi, odatda ba‘zi bir 
fizik-mexanik, dielektrik va boshqa ishchi va texnologik 
xossalarni pasayishiga, shuningdek material tannarxini ortishiga 
olib keladi. Shuning uchun polimer materiallar yonish xavfini 
pasaytirishda yaratilayotgan materialni kompleks xarakteristika-
larini optimallashtirish masalasi muhim bo‘ladi. 
Polimerlar yonishi juda murakkab fizik-kimyoviy jarayon 
bo‘lib (4.22-rasm), unda tuzilmasizlanish kimyoviy reaksiyasi, 
choklanish va polimerni kondensirlangan fazada karbonlashishi 
(shuningdek turli o‘zgarishlar kimyoviy reaksiyalari va gaz 
mahsulotlarini oksidlanishi), hamda intensiv massa va issiqlik 

---

160 
uzatish fizik jarayonlari ro‘y beradi. Kondensirlangan fazadagi 
reaksiya ikkita asosiy turdagi mahsulotga olib keladi: 
1) gazsimon moddalarga (yonuvchan va yonmaydigan) va 2) 
qattiq mahsulotga (ko‘mir aralash va mineral). Reaksiya 
jarayonida gaz fazasida alangadan oldingi sohada alanga uchun 
yonilg‘i qurum va boshqalar yuzaga keladi. Alanga kimyosini 
o‘ziga xosligi shundaki, haroratni va dastlabki hamda oraliq 
moddalarni va mahsulotlarni murakkab fazaviy taqsimotga 
egaligidir. Shuningdek, ko‘pchilik KM va polimerlar uchun ulkan 
sondagi turlicha tuzilmasizlanuvchi mahsulotlarni kondensirlan-
gan, gazli, alangadan oldingi sohalarda bo‘lishidir. Bularning 
barchasi tajribada tadqiq etishni va polimerlar yonishini aniq 
sistemalarda barcha kimyoviy va boshqa xususiyatlarini e‘tiborga 
oladigan qat‘iy nazariyasini yaratishni qiyinlashtiradi. Shunday 
bo‘lsada, ko‘pchilik polimerlar yonishi uchun umumiy xarakterli 
sifat jihatdan ma‘lum qonuniyatlar bor (4.23-rasm).