A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

11.8. Frezalash dastgohlari va ularda bajariladigan ishlar
194

---

10 
9
11.11-rasnu Gorizontal frezalash dastgohi:
I - shpindel; 2 - opravka; 3 -freza; 4 - halqa; 5 - xartum; 6 - stol;
7 - aylanuvchi qism; 8 - y o ‘naltiruvchi; 9 - konsol; 1 0 - stamina.
Ammo ularda buriluvchi stol bo‘ladi, bu stol bir-biriga perpen- 
dikular uch yo‘nalishda surila olishdan tashqari, o‘zining vertikal o ‘qi 
atrofida 45° burchakka burilishi ham mumkin. Bu hoi vintli ariqchalar 
ishlashga va qiyshiq tishli shesternyalar qirqishga imkon beradi.
11.9. Jilvirlash dastgohlari va ularda bajariladigan ishlar
Mashina-mexanizmlarning detallarida yuqori aniqlikdagi yuzalar 
liosil qilish va bundan oldingi ishlov berishda yuzaga kelgan mayda 
notekisliklami - taroqchalami kesib tashlash uchun ishlov berish usuli 
pardozlash deb ataladi.
Ishlov berishning pardozlash usullari aniq shaklli detallar hosil 
qilishga, yuzalar tozaligini 7 dan 14-sinfga yetkazishga, 1 va 2-aniqlik 
sinfdagi o ‘lchamlar hosil qilishga imkon beradi. Pardozlab ishlov 
berishning: ishqalab moslash (pritirlash), xoninglash, superfinishlash 
va jilolash kabi usullari keng qo'llaniladi.
195

---

Ishqalab moslash (yoki o ‘lchamiga yetkazish) shundan iboratki, 
bunda pritir va mayda donali erkin abraziv yordamida suyuq moy 
muhitida tanavoming ishlov beriladigan yuzasidan metall zarrachalari 
qirqib tashlanadi. Pritirlar: kulrang cho‘yan, rangli metall va ulaming 
qotishmalari, plastmassalar va boshqa materiallardan tayyorlanadi. 
Ishqalab moslash uchun ishlatiladigan abraziv materiallar: tabiiy 
korund, elektr-korund, donadorligi 5-16 mk bo‘lgan kremniy karbidi, 
GIO pastasi (76 % xrom oksid, 22 % stearin, 2 % kerosin), olmos 
kukuni, bor karbidining kukuni. Ishqalab moslash (o‘lchamiga 
yetkazish) uchun abraziv donalari o‘lchami detallaming ishlov berila­
digan yuzalari g‘adir-budurligi va aniqligiga nisbatan qo‘yiladigan 
talablarga qarab tanlanadi. Ishqalab moslash yo‘li bilan silindrik, yassi 
va boshqa yuzalarga ishlov beriladi. Ishqalab moslash yuzaga 
oldindan botirilgan abrazivli pritir yordamida, suyuq moy muhitidagi 
erkin abraziv yordamida pritir bilan biriktirilgan juft detallaming 
ishlov beriladigan yuzasi orasida kichikroq bosim hosil qilib, bir- 
biriga ishqalash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin; bu holda ikki 
detaining bir-biriga tegib turadigan yuzalari orasiga abraziv kukuni 
surtilib, ular o‘zaro ishqalanadi (masalan, klapan osti konuslarini 
ishqalab moslash) va yuzalaming talab etilgan tozaligi hosil qilinadi. 
Xoninglash usulida ochiq va berk silindrik va konussimon teshiklar 
donadorlik raqamlari 4-6 bo‘lgan standart qayroq toshlar yordamida 
pardozlanadi. Amalda xoninglash usulidan aylanish jismlarining 
tashqi silindrik va konussimon yuzalariga, masalan, tirsakli val 
bo‘yinlariga, shuningdek, tekis va shakldor yuzalarga pardoz berishda 
foydalaniladi. Xoninglashda xon deb ataladigan maxsus asbob 
korpusiga abraziv brusoklar joylanadi. Ishlov beriladigan yuzalarga 
qarab, brusoklar xoninglash kallagining tashqi yoki ichki yuzalariga 
o ‘matiladi va mahkamlanadi. Xoninglashda elektr-korund brusoklar 
(po‘latga ishlov berishda) va kremniy-karbid brusoklari (cho‘yanga va 
rangli metallaming qotishmalariga ishlov berishda) ishlatiladi. 
Xoninglash bmsoklari metall bog‘lovchili mayda olmoslardan ham 
tayyorlanadi. Olmos brusoklaming turg‘unligi abraziv brusoklamikiga 
qaraganda 
1 0 0 - 1 2 0
baravar yuqori bo‘ladi va ular yuqori unumli, 
ishlov berilgan yuzaning aniq va toza chiqishini ta’minlaydi.
Xoninglash jarayonida xon ishlov berilayotgan tanavor o ‘qi 
bo‘ylab bir vaqtning o ‘zida ham aylanma, ham ilgarilanma-qaytar 
harakat qiladi. Xon 45-65 m/min tezlik bilan aylanadi, ilgarilanma-
196

---

qaytar harakat tezligi esa 10-20 m/min bo‘ladi. Xoninglash uchun 
qoldiriladigan qo‘yimning qalinligi ishlov beriladigan materialga 
qarab 0,01-0,08 mm ni tashkil etadi.
Xoninglangan yuzaning tozaligi 12, hatto 13-sinfga, aniqligi esa 1 
va 2-sinfga to‘g‘ri keladi. Xoninglash vaqtida sovutish suyuqligi ko‘p 
(50 //min gacha) berib turiladi. Sovitish suyuqligi sifatida 80-90 % 
kerosin va 
2 0 - 1 0
% mashina moyidan iborat aralashma ishlatiladi.