A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Avtomat poiatlarning kimyoviy tarkibi va markasi
3.3-jadval
Marka
С
Mn
Si
S
P
A12
0,08-0,16
0,6-0,9
0,15-0.35
0,08-0,2
0,08-0,15
A20
0,15-0,25
0,6-0,9
0,15-0,35
0.08-0.15
0,06
A30
0,25-0.35
0,7-1
0,15-0,35
0,08-0.15
0,06
А40Ф
0,35-0,45
1,2-1,55
0,15-0,35
0,18-0,3
0,06
Perlitning shakli ham kesib ishlanuvchanlikka ta ’sir ko‘rsatadi. 
Evtektoiddan oldingi poiatlarda perlit plastina shaklida ham evtektoid 
va evtektoiddan keyingi poiatlarning strukturasidagi perlit donador 
boiganda ham, ular yaxshi kesib ishlanadi.
Poiatning kesib ishlanuvchanligini selen va tellur elementlari 
yaxshilaydi. Bu elementlar zanglamas poiatlarning kesib ishlanuv­
chanligini yaxshilashda qoilanilmoqda.
3.1. Legirlangan p oiatlar
Ishqalanish juftliklari uchun materiallar sifatida kulrang, juda 
puxta va bolg‘alanuvchan cho‘yanlar ishlatiladi. Bu cho‘yanlardan 
podshipnik, vtulka va boshqa ishqalanishda ishlovchi detallar 
tayyorlanadi. Cho‘yanlaming antifriksion xossasi ulaming tarkibidagi 
perlit, ferrit miqdoriga bogiiq.
Legirlangan poiatlarning toblanish chuqurligi katta, lekin 
toblanish tezligi kichik boiganligi sababli, ular sovutish tezligi kichik 
b o ig an muhit (havo, moy) larda toblanadi. Bu esa buyumlardagi 
deformatsiyani kamaytirib, darz paydo b o iish xavfining oldini oladi.
43

---

Toblanish chuqurligini oshirish maqsadida p o ia tlar marganes, 
xrom va bor singari nisbatan arzon hamda nikel, molibden kabi 
nisbatan qimmatbaho elementlar bilan legirlanadi.
Konstruksion legirlangan po iatlar sonlar va harflar bilan 
markalanadi. Marka oldidagi ikki xonali son p o ia t tarkibidagi uglerod 
miqdorining yuzdan bir foizini ko‘rsatadi. Sonlardan keyingi harflar 
legirlovchi elementlami, harflardan keyingi sonlar esa to iiq foizdagi 
legirlovchi elementlar miqdorini bildiradi. Legirlovchi elementlar 
harflar bilan quyidagicha belgilanadi: A-azot, 
Б-niobiy, 
B - 
volfram, Г-marganes, Д-m is, E-selen, K-kobalt, H-nikel, M - 
molibden, П-fosfor, P-bor, C-kremniy, T-titan, Ф-vanadiy, X-xrom, 
Ю-alum iniy va h.k.
Legirlangan po iatlar sifatli b o iib , ulardagi fosfor, oltingugurt 
elementlarining miqdori 0,035 % dan oshmaydi.
Yuqori sifatli legirlangan po iatlar tarkibida bu elementlar 
miqdori 0,025 % dan oshmaydi va marka oxiriga A harfi qo‘yiladi.
Quyidagi misollar yordamida legirlangan poiatlam ing marka- 
larini sharhlaymiz:
12X2H4A-0,12 % uglerod, 2 % xrom, 4 % nikel va A-yuqori 
sifatli; 18XTT-0,18 % uglerod, legirlovchi elementlardan keyin sonlar 
yo‘qligi 0,8-1,2 % ekaniigini, 0,03-0,09 % titan borligini bildiradi. 
Vanadiy, titan, niobiy, volfram, azot kabi elementlar p o ia t tarkibida 
kam miqdorda b o iib , uning xossalariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi hamda 
ular poiatning markasida ko‘rsatilmaydi. Masalan, 10Ф2Б-0,02- 
0,05% niobiy, 20ХГМ - 0,001-0,005%) bor elementlari mavjud.
Tarkibida uglerod miqdori 0,22 % dan kam b o ig an va oz 
miqdorda marganes, kremniy, xrom, nikel, mis, vanadiy, titan, azot 
elementlari bilan legirlangan p o ia tlar kam legirlangan po'latlar 
deyiladi. Bu poiatlarga 09Ф2, 09Ф2С, 10Ф2С1, 15ФО markalami 
misol qilib keltirish mumkin.
Kam legirlangan p oiatlar yaxshi payvandlanadi, payvandlashda 
darzlar paydo boim aydi. Payvand chokning xossalari asosiy metall 
xossalariga yaqin boiadi. Legirlovchi elementlar ferritda erib, donalar 
oicham larining va karbid fazalarining mayda boiishini ta’minlaydi. 
Shu sababli kam legirlangan p o iatlar uglerodli poiatlarga nisbatan 
yuqori mexanik xossalarga ega.
Uglerodli p oiatlar o‘mida kam legirlangan p o ia tlar ishlatilganda 
metall sarfi 15 % kamayadi.
44

---

Temir-beton konstruksiyalami mustahkamlashda uglerodli va 
kam legirlangan 35ФС, 23Х2Ф2Т, 20Х2Ф2С po‘latlari ishlatiladi.
Kam legirlangan sementitlanadigan p o iatlar tarkibida 0,15-0,25 
% uglerod hamda 4,4% gacha legirlovchi elementlar mavjud. Bunday 
poiatlarning ustki qismi uglerodga to ‘yintirilib keyin termik 
ishlanadi. Bunda buyum o‘rta qismining qovushoqligi va plastikligi 
saqlanib qoladi. Yuza qismining qattiqligi 58-62 HRS ga yetadi.
Sementitlanadigan poiatlarda legirlovchi elementlar miqdori yuza 
va o‘zak qismining toblanish chuqurligi yetarli boiishini ta’minlash 
kerak. Karbid hosil qiluvchi elementlar xrom, marganes uglerodning 
austenitda eruvchanligini kamaytiradi. Bu esa sementitlanadigan qat- 
lamda karbidlar hosil bo iish i va austenitning legirlovchi elementlar 
bilan qo‘shilishiga olib keladi. Natijada toblanish chuqurligi kamayib, 
mexanik xossalari yomonlashadi. Sementitlanadigan qatlamning 
toblanish chuqurligini Mo oshiradi.
Sementitlanadigan qatlam donalarini maydalash maqsadida 
po iatlar vanadiy, titan, niobiy, sirkoniy, aluminiy va azot bilan 
mikrolegirlanadi.
P o iatlar tarkibidagi legirlovchi elementlar nomi bilan yuritiladi: 
•xromli po iatlar (15X, 20X). Bu p o iatlar tarkibida xromning bir 
qismi ferritda, bir qismi sementitda eriydi yoki maxsus karbidlar hosil 
qiladi. Xromli poiatlardan oicham lari kichik, oddiy shaklli buyumlar 
tayyorlanadi. Bu poiatlarning toblanish chuqurligi kichik:
•xrom-vanadiyli p o ia t (20ХФ) 0,1-0,15 % vanadiy bilan 
legirlanishi natijasida mexanik xossalari yaxshilanadi. Bundan tash­
qari, termik ishlanayotganda haroratning koiarilishi p o ia t donasining 
o ‘sishiga kam ta’sir etadi.