A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

P o ia t yuzasini azot va uglerodga to ‘yintirish 
P o ia t yuzasini bir vaqtning o ‘zida suyuq muhitda azot va 
uglerodga to‘yintirish sianlash deyiladi. Tarkibida uglerod miqdori
0,2-0,4% boigan konstruksion p o iatlar 820-860°C haroratda 
sianlanadi. Sianlash natijasida buyum yuzasining qattiqligi va 
yeyilishga chidamliligi ortadi. Sianlash suyultirilgan tuzli vannalarda 
olib boriladi:
2NaCN + 0
2
= 2NaCNO 
2NaCNO + O, = 2N aC N 0
3
+ CO + 2Nat 
2CO = C 0
2
+ Cat 
Ajralib chiqqan uglerod va azot buyum yuzasiga singadi 
(diffuziyalanadi). Bunda diffuzion qatlamning qalinligi 0,15-0,35 mm 
ni tashkil etadi. 930-950°C haroratda sianlash orqali diffuzion qatlam 
qalinligini 2 mm gacha yetkazish mumkin. Buyumlar sianlash 
haroratida to ‘g‘ridan-to‘g‘ri toblanib, past haroratda bo'shatiladi. 
Bunda qatlamning qalinligi kichik, qattiqligi 58-62 HRS ga teng
64

---

bo‘ladi. Sianlangan qatlam qalinligining vaqtga bog‘liqlik chizmasi
4.5-rasmda berilgan.
i
«
СГ
0,8
0,4
V
/
\P
'
^
—
0
60
120
Vaqt, sek
4.5-rasm. Sianlangan qatlam qalinligining vaqtga bog‘liqligL
4.6. Qattiq qotishmalar. Mineralokeramik va metallokeramik
materiallar
Qattiq qotishmlar. Qattiq qotishmalar qattiqligi, mustahkamligi, 
yeyilishga chidamliligi, o ‘tga chidamliligi yuqori bo‘lgan qiyin 
eriydigan karbidlar asosida tayyorlanadi. Qattiq qotishmalaming bu 
xossalari ular 800-1000°C gacha qizdirilganda ham saqlanadi. Ishlab 
chiqarish usuliga ko‘ra qattiq qotishmalar quyma va metall-keramik 
xillarga boiinadi. Metall-keramik qotishmalar volfram, titan va tantal 
karbidlari kukunlarini kobalt bilan birga pishirib olinadi. Kobalt 
qotishmalarga qovushoqlik berish uchun qo‘shiladi.
Quyma qattiq qotishmalar maxsus elektrodlar (GOST 10051-75) 
ko‘rinishida, asbob yoki detalga suyultirib yopishtirishga yaroqli 
holda tayyorlanadi. B2K, B3K qotishmalari (stellitlar), sormayt 
quyma qotishmalarga kiradi. Stellitlar volfram, xrom va kobalt 
asosidagi qotishmalardir. Bu qotishmalar shtamplar, metallni qirqish 
pichoqlari, tokarlik dastgohlarining markazlari kabi yangi yoki 
yoyilgan detal va asboblar sirtiga suyultirib qoplanadi. Qotishmalar 
atsetilen-kislorodli alangada yoki elektr yoyi alangasida suyultiriladi. 
Suyultirilgan stellit qatlami qattiq eritma va xrom karbididan tashkil 
topgan evtektika strukturasiga ega boiadi. Suyultirib qoplangan 
qatlamning sovitilish tezligi qancha katta boisa, uning mexanik
65

---

xossalari shuncha yuqori bo‘ladi, chunki bunda zarralar maydaroq 
bo'ladi. Suyultirib qoplangan qatlamga termik ishlov berilmaydi. 
Qattiq qotishmalar suyultirib yopishtiriladigan detallar yoki asboblar 
uglerodli po‘latdan tayyorlanadi, bu bilan qimmat turadigan 
legirlangan po‘iat!ar tejaladi. Yuqorida qayd qilingan qotishmalarni 
po‘lat detallarga ham, cho‘yan detallarga ham suyultirib qoplash 
mumkin.
Quyma qattiq qotishmalarga temir xromli asosdagi yuqori 
uglerodli xromli qotishmalar, ya’ni sormaytlar ham kiradi. Ular 
birlamchi karbid va evtektika strukturali 
( № 1
sormayt) evtektikadan 
keyingi xromli cho‘yandan yoki perlit va karbidli evtektika strukturali 
( № 2
sormayt) evtektikadan oldingi oq cho'yandan iborat bo‘lishi 
mumkin. Sormaytlar 5-7 mm diametrli chiviqlar ko‘rinishida ishlab 
chiqariladi hamda normal va yuqori temperaturalarda ishqalanish 
sharoitida ishlovchi cho‘yan va po‘lat detal hamda asboblarga 
suyultirib qoplashda ishlatiladi. № 
1
sormayt suyultirilib qoplangan 
qatlam qattiqligi ВДС 4 8 - 50 bo‘ladi. Unga termik ishlov berilmaydi. 
№2 sormayt suyultirib qoplangan qatlam 850-900°C temperaturada 
yumshatilgach, moyda toblanadi va yuqori temperaturada bo‘shatiladi. 
Quyma qattiq qotishmalar bilan qoplangan detal va asboblaming 
puxtaligi 12 va undan ham ko‘p marta ortadi. Zarrador (yoki 
kukunsimon) qattiq qotishmalar kukun ko‘rinishida yoki zarrasining 
0
‘lchami 1-3 mm li zarralar ko‘rinishida tayyorlanadi. Zarralar 
qotishmalarga stalinit kiradi va ular qishloq xo‘jalik mashinalari 
detallarining, parmalash iskanalarining yeyilishiga chidamliligini 
oshirish uchun stellitlar o‘miga ishlatiladi. Stalinit tarkibida 
8
% C, 
13% Mn, 3% Al, 18% Cr va boshqalar bo‘ladi. Zarrador qotishmalar 
trubasimon 
elektrodni 
to‘ldirgich 
sifatida 
yoki 
suyultirib 
yopishtiriladigan kukun sifatida ishlatiladi. Suyultirib yopishtirish turli 
usullar bilan, ko‘pincha elektr yoyi yordamida payvandlash usuli bilan 
bajariladi.
Metall-keramik qattiq qotishmalar volfram (WC), titan (TiC), 
tantal (TaC) karbidlari bilan metall kobalt (Co) ning qattiq eritmasidan 
iborat. Metall-keramik qotishmalardan yasalgan buyumlar metall 
qirqish asbobi (keskich, parma, freza, razvertka) ning ish qismiga 
yopishtirish uchun plastinka ko‘rinishida ishlab chiqariladi.
66

---

Metall-keramik qattiq qotishmalar (GOST 3882-74) uchta: 
volframli, titan-volframli, titan-tantal-volframli guruhlarga boiinadi.
Volfiramli qattiq qotishmalar(masalan, ВКЗ, ВКЗМ, BK
6
, BK
8
, 
BK
6
M va boshqalar), cho‘yan, bronza, farfor, oyna kabi mo‘rt 
materiallarga ishlov berishda qoilaniladi. Oqartirilgan cho‘yan, 
olovga chidamli p o iat, plastmassalami tozalab va ularga qisman 
ishlov beruvchi kesuvchi asboblar BK
6
M qotishmasi bilan qoplanadi. 
Parmalash, cho‘zish, o ‘tga chidamli va zanglamaydigan poiatlam i 
xomaki yo‘nish asboblari BK
8
M qotishmasi bilan qoplanadi. 
Qotishma markasi oxiridagi В harfi u yirik zarrali ekaniigini, M harfi 
esa mayda zarrali ekaniigini bildiradi.
Mayda va yirik zarrali volframli yuqori kobaltli BK20, BK25, 
ВЮ О kabi qattiq qotishmalar hamda mustahkamligi va zarbiy 
qovushoqligi yuqori boigan yangi qattiq qotishmalar BK15B, 
BK20B, BK25B zarbiy nagruzka sharoitida ishlovchi qattiq qotishmali 
shtamplar tayyorlashda ishlatiladi. Qattiq qotishmali shtamplaming 
puxtaligi p o ia t shtamplamikiga qaraganda 30-50 marta katta boiadi, 
bu esa katta iqtisodiy samara beradi.
Titan-volframli qattiq qotishmalar (T5K10, T15K6, T30K4) va 
boshqalar p o ia t, latun kabi qovushoq materiallarga ishlov berish 
uchun moijallangan. Masalan, xomaki yo‘nuvchi, shuningdek, p o iat- 
ning sirtini va kuyindi hosil boigan qismini (shu jumladan p o ia t 
pokovkalar, shtamplangan zagotovka va quymalar ham) xomaki va 
tozalab randalovchi kesuvchi asboblar T5K10 qotishmasi bilan 
qoplangan.
Titan-tantal volframli qattiq qotishma (TT7K12 va TT10K5B) lar 
p o ia t pokovkalarga xomaki ishlov berishda qoilaniladi. Bu 
qotishmalaming qovushoqligi, yeyilishga chidamliligi va mustahkam­
ligi (oB=1550MPa) qattiq titan-volframli va volframli qotishmalar- 
nikiga nisbatan yuqori.
Masalan, volframli qotishmaning BK
8
markasi uning tarkibida 
92% volfram karbidi, 
8
% kobalt boiishini bildiradi. T30K4 titan- 
volframli qotishmada tantal va titan karbidlarining umumiy miqdori 
taxminan 7%, kobalt 12%, qolgani (81%) volfram karbididan iborat. 
Qattiq qotishmalaming qolgan markalari ham shunday markalanadi.
Plastifikatsiyalangan qattiq qotishmalar parma, zenker, razvyortka 
kabi murakkab shakldagi asboblami, shuningdek, qattiq qotishmalar 
bilan jihozlash qiyin b oigan kichik oicham li asboblami tayyorlashda
67

---

ishlatiladi. 
Plastifikatsiyalangan 
qattiq 
qotishma 
deb, 
400°C 
temperaturada qaynab turgan parafinga botirilib sovigach, u bilan bir 
jinsli massa hosil qiluvchi presslangan kukunga aytiladi. Plastifikat­
siyalangan qattiq qotishmadan tayyorlangan briketlarga osongina qilib 
ishlov berish, presslash va shakldor fileralardan siqib chiqarish 
mumkin. Bu usullardan birontasi bilan tayyorlangan asbob maxsus 
pechlarda 
1300°C temperaturada pishiriladi. Pishirilgan zarur 
qattiqlikka erishgan asbobga uzil-kesil ishlov beriladi va yo‘niladi. 
Plastifikatsiyalangan qattiq qotishmadan tayyorlangan kesuvchi asbob, 
qattiq qotishma bilan jihozlangan asbobga qaraganda buyumlaming 
ishlangan sirtlarining sifatli bo‘lishini ta’minlaydi.
Mineral-keramika-texnik glinozem (A 1203) asos qilib olingan 
sintetik materialdir. Hozirgi vaqtda mikrolit deb ataladigan ЦМ-332 
markali mineral-keramika keng tarqalgan. Qattiqligi (HRA 91-93), 
issiqlikka va yeyilishga chidamliligi bo‘yicha qattiq qotishmalardan 
ustun 
turadi. 
Mustahkamligining 
pastligi 
va juda mo‘rtligi 
mikrolitning kamchiligi hisoblanadi. Mikrolit plastinkalari bilan 
jihozlangan asboblar ish jarayonida ularni 1200°C temperaturagacha 
qizdirilganda ham o‘zining qattiqligini yuqotmaydi. Shuning uchun 
ham zarbsiz nagruzka sharoitida po‘lat va cho‘yan detallarga, rangli 
metallar hamda ulaming qotishmalariga, nometal 
1
materiallarga, 
kesish chuqurligi va surishlar katta bo‘lmaganda katta tezlikda tozalab 
va qisman ishlov berishda mineral-keramikadan samarali foydala­
niladi.
Mikrolit plastinkalarini tayyorlash texnologayasi quyidagicha: 
tayyorlangan kukun qolipga solinadi, presslanadi, so‘ngra 1750—
1900°C temperaturada pishiriladi. Plastinkalami bosim ostida quyish 
usuli bilan ham olish mumkin. Asbob detallariga plastinkalar 
kavsharlanadi yoki mexanik usulda mahkamlanadi. Kavsharlash 
uchun plastinkani metallash lozim, ya’ni uning sirtini kavsharlash 
imkonini beradigan metall qatlami bilan qoplash zarur.
Mineral-keramikaga volfram, molibden, bor, titan, nikel va 
boshqa elementlar qo‘shib, ekspluatatsion xarakteristikalarini yaxshi- 
lash mumkin. Bunday materiallar kermetlar deb ataladi. Ulardan qiyin 
ishlov beriladigan po‘lat va qotishmalarga kesib ishlov berishda 
foydalaniladi.