A yuldashev

TAKRORLASH U C H U N SAVOLLAR
1. O 'zbekistonda soliq solish tizim i nim a?
2. Soliqlam i asosiy elem entlariga nim alar kiradi?
3. Soliq stavkalarining turlari nim a?
4. Soliq deklaratsiyasi nim a?

---

I l l bob. O 'Z B E K IST O N DAVLATINING SOLIQ  
SIYOSATI
l - § . O'zbekiston Respublikasidagi o ‘tish davri iqtisodiyotini 
boshqarishda moliya siyosatining roli
Keyingi yillarda O 'zbekiston Respublikasi hukum ati b ozor m u n o - 
sabatlariga asoslangan iqtisodiyotni yaratishga qaratilgan izchil iqtisodiy 
islohotlam i am alga oshirm oqda. Islohotlar strategiyasi davlat iqtisodiy 
siyosatining keng qam rovli dastaklarini o ‘z ichiga oladi. M ana shunday 
dastaklardan eng m uhim larid an biridavlatning izchil moliyaviy siyosati 
hisoblanadi. 
Iqtisodiyotni 
erkinlashtirish sharoitida davlat 
m oliyaviy 
siyosatini olib borish va iqtisodni moliyaviy tartibga solish m uam m olariga 
alohida e ’tib o r beriladi.
M oliyaviy siyosat davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qism i b o 'lib , 
uni falsafiy kategoriyaga taqqoslaydigan b o'lsak, ustqurm aga taalluqlidir. 
M a ’lum ki, h a r qanday jam iy atd a ham davlat b iro n -b ir m aqsadga erishish, 
oldiga q o 'y g an vazifa va m ajburiyatlam i bajadsh u ch u n m oliyadan keng 
foydalanadi.
M oliyaviy siyosat qo'yilgan m aqsadlarga hayotga tatbiq etish u ch u n
bajarilishi lozim b o 'lg an vazifalam i tashkil etishda asosiy rol o'ynaydi. 
M oliyaviy siyosatni ishlab chiqish jarayoni va hayotga tatbiq etishda u 
jam iyat oldida turgan vazifalam i bajarish sharoitlarini t a ’m inlab, iqtisodiy 
m anfaatlarga t a ’sir k o'rsatadigan qurol sifatida nam oyon b o'ladi.
M oliyaviy siyosatning asosiy yo'nalishi moliyaviy resurslardan foy­
d alanish sam aradorligini oshirish, moliyaviy tizim sohalari o 'rta sid a qayta 
taqsim lash va bosh yo'nalishga ega b o 'lg an ijtim oiy-iqtisodiy rivojlan- 
tirishni barqarorlashtirish m aqsadida davlat ixtiyoridagi m oliya resurslarini 
m arkazlashtirishdan iborat.
M oliyaviy siyosat h aqida so 'z yuritar ekam iz, biz uning nihoyatda 
k o 'p qirrali va m urakkab kategoriya ekanligini alohida t a ’kidlashim iz ke­
rak. H ozirgi kunga q ad a r m oliyaviy siyosat tushunchasi borasida yagona 
fikr m avjud em as. M asalan, g 'arb iqtisodchilari Stenli F isher, R udiger 
D o m b u sh va R ich ard S hm alenzilarning fikricha, m oliyaviy siyosat m usta- 
qil tu sh u n c h a hisoblanm aydi. U lar m oliyaviy siyosat tushunchasiga fiskal 
siyosat tush u n ch asi orqali yondashadilar. «Fiskal siyosat esa davlatning o 'z
darom adlari va xarajatlari b o 'y ich a qaror qabul qilishi b o'lib, hisob­
lan ad i» 1, deb t a ’kidlanadi.
1 Ф иш ер С ., Дорнбуш P., Ш малензи P Экономика -M Ф инансы и статистика 1993
18

---

Xorij iqtisodiy m aktabining Kem pbell R , M akkonell va Stenli L.Bryu 
kabi nam oyandalari ham shunga o'xshash fikrlam i bildirib, «moliyaviy 
byudjet va fiskal siyosat tu shunchalarini bir o 'rin g a q o ‘yishadi»2.
Professor V.V Lavrovning fikricha, moliyaviy siyosat ishlab chiqa- 
rishni hisobga olish va nazorat qilish, m ehnat sifati va m ahsulotlam i 
taqsim lash bilan bog'liq. Rus olim i I.V .Lcvchuk moliyaviy siyosatni ishlab 
chiqarishni rivojlantirishdagi katta rolini ko'rsatib, moliyaviy siyosat, bi- 
rinchi navbatda m arkazlashtirish va dcm okratik boshqanshni tashkil 
etishda xizm at qiladi, - deydi.
M oliyaviy siyosatga to 'la ro q tushunchani M .K .Shercm ctcv o 'zin in g
«Ф инансы » o ‘quv q o 'llan m asid a bcradi: «B irinchidan, moliyaviy siyosat 
bu m oliyadan foydalanish bo'y ich a davlatning asosiy yo'nalishidir; ikkichi- 
dan , m oliyaviy siyosat m am lakat iqtisodiyotining ichida ro ‘y bem vchi 
m oliyaviy jaray o n lam in g natijasidir».1
Y uqoridagilarga asoslanib, moliyaviy siyosat bu aholining hayot d a- 
rajasini oshirish m aqsadida m oliyaviy m ab lag'lam ing daviat to m o n id an
tartibga solinishidir, deb aytishim iz m um kin.
M oliyaviy siyosat h aqida fikr yuritganim izda, uning turlariga alohida 
to 'x talib o ‘tishim iz lozim bo'lad i. H ozirgi kunda moliyaviy siyosat turlarini 
quyidagicha guruhlash m um kin:
- iqtisodiy o 'sish siyosati;
- m uvozanatlashtirish siyosati;
- chegaralash siyosati.
M oliyaviy siyosatning yuqorida keltirib o ‘tilgan turlari m illiy darom ad 
hajm ini va aholi bandligi darajasini oshirishga daviat xarajatlari tizim ini 
nazorat qilishga, soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartibga solishga, budjet 
soliq siyosati yaxlitligini t a ’m inlashga xizm at qiladi. M oliyaviy siyosatni 
am alga 
oshirishda daviat 
m oliyasining alohida 
b o ‘g ‘inlariga e ’tib o r 
qaratiladi.
Daviat moliyasi b o ‘g ‘inlari quyidagilarda tashkil topadi:
D aviat m oliyasining tarkibiy tuzilishi
D aviat m oliyasining b o ‘g‘inlari
I
I 
I 
I 
i
daviat budjeti 
davlatning 
daviat 
ulkiy va 
m oliya
fond m aqsadli 
krediti 
shaxsiy 
bozori
fondlari 
sug‘urta 
fondi
D aviat budjeti kuchli dem okratik davlatning ishonchli moliyaviy ta- 
yanchi b o ‘lib xizm at qilish kerak. 0 ‘zbekiston R espublikasining 1992-yil 
8 -dekabrda qabul qilingan K onstitutsiyasiga binoan, O 'zbekiston R espub-
2 Беляев Ю А Бю джетный федерализм зарубежны й о п ы т -М Ф ннансы 1994.
19

---

likasi o 'z m oliya va pul kredit tizim iga ega. D avlat budjeti respublika 
byudjeti, Q oraqalpog'iston Respublikasi budjeti va m ahalliy bvudjetlardan 
iborat. 
B undan 
tashqari, 
davlat 
budjeti 
tarkibida 
davlat 
m aqsadli 
jam g 'arm alari jam lanadi.
O 'zbekiston Respublikasining «Budjet tizim i to'g'risida»gi Q onunning 
3 -m oddasida ilk bo r davlat va m ahalliy budjetlarga tu sh u n c h a berib 
o'tilg an , bunga k o 'ra davlat byudjeti bu davlat pul m ablag'larining (shu 
ju m lad an , davlat m aqsadli jam g 'arm alari m ablag'larining) m arkazlash- 
tirilgan jam g 'arm asi bo'lib, u nda d aro m ad lar m anbalari va ulardan tu - 
sh u m lar m iqdori, shuningdek, moliya yili davom ida aniq m aqsadlar u chun 
ajratiladigan m ab lag 'lar sarfi yo'nalishlari va m iqdori nazarda tutiladi.
Asosiy m oliyaviy reja sifatida budjet quyidagi o'zig a xos xususiyatlarga
ega:
- budjet universal moliyaviy reja hisoblanib, o 'z ko'rsatkichlari bilan 
ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishning b arch a sohalarini qam rab oladi. Bu 
universallik xususiyati boshqa moliyaviy rejalarda u chram aydi, chunki ular 
to r doirada harakat qiladi;
- boshqa moliyaviy rejalarga nisbatan budjet m uvofiqlashtirish vazi- 
fasini bajaradi;
- m uvofiqlashtirish-budjet ko'rsatkichi bilan boshqa m oliyaviy rejalar 
k o'rsatk ich in in g o 'z a ro bog'liqligi orqali am alga oshiriladi. K orxonalam ing 
moliyaviy rejalarida budjetga to 'la n id ig an m ajburiy to 'lo v la r hajmi va 
byudjetdan ajratiladigan m ablag'lar ajratiladi.
T aniqli rus olim lari M .V.K araseva va Y u.A .K roxina o 'zla rin in g «Ф и­
н ан совое право» darsligida budjetning quyidagi o'zig a xos xususiyatlarini 
k o'rsatib o'tad ilar:
- budjet davlat va m a ’m uriy tuzilm alam in g xarajatlarini qoplash 
m aqsadida tashkil etiladigan pul m ablag'lari jam g'arm asidir;
- budjet davlat va m a ’m uriy tuzilm alam in g m oliyaviy rejali akti 
b o 'lib , u nda u lam in g darom adlari va xarajatlari k o 'rsatib o 'tila d i;
- budjet - korxonala m uassasalar va ta shkilotlam ing balansi va 
sm etasi singari moliyaviy reja b o 'lib , unversallik va m uvofiqlashtiruvchi 
xususiyatga ega.
Y uqorida k o 'rib chiqilgan b archa jih a tla r budjet m azm unini boyitib, 
to 'ld irib turadi. Byudjet bu davlat hokim iyati o rganlan funksiyalarini t a ’­
m inlash m aqsadida pul m ablag'larini tashkil etish va xarajat qilish shak- 
lidir. Bu tu sh u n c h ad a n ko 'rin ib turibdiki, b irinchidan, budjet bu pul 
m a b ia g ia rin i tashkil etish va xarajat qilish shakli hisoblanadi, ikinchidan, 
budjet davlat va m ahalliy hokim iyat organlarining funksiyalarini ta ’m in- 
laydi.
H ar qan d ay kategoriyaning, shu ju m lad an , budjetning m ohiyati uning 
vaZifalarida nam oyon b o'ladi. Budjet keng moliyaviy kategoriya bo'lganligi 
sababli unga m oliyaning barcha vazifalari xosdir.
B udjetning quyidagi asosiy vazifalarini ko'rsatib o 'tish im iz m um kin:
- m illiy d arom adni qayta taqsim lash;
20

---

- iqtisodiyotni tartibga solish;
- budjet sohasini moliyaviy t a ’m inlash;
-d a v la tn in g ijtim oiy siyosatini am alga oshirish;
- m arkazlashgan pul m ablag'lari jam g'arm alarini tashkil etish va foy- 
dalanish ustidan nazorat o ‘m atish.
Budjet om m aviy-huquqiy kategoriya ^bo'lib, norm ativ tarzda m ustah- 
kam lanadi va daviat (m a ’m uriy-hududiy tuzulm alar) m anfaatlarini am alga 
oshirishda xizm at qiladi.